Kada je Donald Trump, pod sloganom "America First", uzdrmao temelje posthladnoratovskog međunarodnog poretka, mnogi su to isprva shvatili kao političku retoriku namijenjenu unutrašnjim američkim izbornim potrebama. Međutim, njegova filozofija, koja na vanjskopolitičkom planu podrazumijeva propitivanje postojećih odnosa s tradicionalnim saveznicima i skepticizam prema naslijeđenim partnerstvima kroz multilateralne institucije, ubrzo je pokazala da se ne radi o pukoj retorici. Postalo je jasno da svjetsku politiku čekaju duge četiri godine Trumpovog novog mandata. U konačnici, američki skepticizam nije predstavljao zbunjenost niti kratkoročni avanturizam bilo koje članice UN-a ili NATO-a; promjena američkog pristupa značila je strateški zaokret kojem su se ostale članice morale prilagoditi.
“Efekat Trumpa” i Evropa
Evropski saveznici su se dugo opirali pomirenju s novonastalom paradigmom. Međutim, posljednje nade su raspršene na Minhenskoj sigurnosnoj konferenciji, na kojoj je američki potpredsjednik J.D. Vance dao jasnu poruku višedecenijskim partnerima: sigurnosna paradigma je promijenjena, i Amerika, umjesto počasnog članstva u NATO-u, od evropskih saveznika očekuje da preuzmu odgovornost, bez oslanjanja na bezrezervnu podršku prekoatlantskog saveznika. Iako su vodeće evropske zemlje nagovijestile – ili već započele – prilagodbu svojih budžeta i ekonomske politike pokretanjem velikih finansijskih paketa za osnaživanje i modernizaciju vojne infrastrukture, potraga za alternativnim vojnim savezima još uvijek je daleko od jasnih kontura.
U tom kontekstu, institucionalizirani odgovor Evropske unije na novu sigurnosnu stvarnost dolazi kroz inicijativu ReArm Europe, poznatu i pod nazivom Readiness 2030. Ovaj strateški okvir, artikulisan pod vodstvom predsjednice Evropske komisije, ima za cilj konsolidaciju evropskih odbrambenih kapaciteta kroz mobilizaciju približno 800 milijardi eura. S jedne strane, plan ima za cilj obezbijediti neposrednu vojnu pomoć Ukrajini, dok s druge strane dugoročno treba poslužiti smanjenju zavisnosti Evrope od vanjskih aktera, posebno u svjetlu oscilirajuće transatlantske podrške i Trumpove vanjske politike. Ipak, ovaj ambiciozni plan već se počeo propitivati kroz operativnu izvodivost od zemalja poput Francuske, Italije i Španije, što jasno ukazuje da je Evropa i dalje daleko od jasne konceptualizacije strateške autonomije unutar aktuelnog međunarodnog poretka. Dosadašnji napori uglavnom se svode na jačanje nacionalnih vojski, dok od konkretnih savezničkih misija najozbiljniji poduhvat i dalje predstavlja EUMAM – vojna misija Evropske unije za obuku ukrajinskih snaga.
Paradoksi evropske vojne misije
Ironija evropske nespremnosti u novonastalom sigurnosnom okruženju možda se najjasnije ogleda upravo kroz samu prirodu misije EUMAM-a. Riječ je o vojnoj misiji koja ima aktivnu vojnu ulogu, ali se ne nalazi na teritoriji zemlje zbog koje je primarno osnovana – Ukrajine. Umjesto direktnog prisustva, obuka se odvija širom evropskih država, što govori o ograničenosti operativnog dosega i strateške volje Evropske unije da preuzme punu odgovornost u kriznim zonama. Dodatnu težinu situaciji daje činjenica da EU jedinu aktivnu vojnu misiju u Evropi s izvršnim mandatom vodi upravo u regiji koja formalno pripada Evropi, ali koju Unija i dalje često posmatra više kao prostor problematičnih aktera nego kao potencijalni model usklađene politike i sigurnosne saradnje – prostor na kojem bi, paradoksalno, ideja novog evropskog savezništva mogla zaživjeti u praksi.
Riječ je o regiji Balkana, tačnije o Bosni i Hercegovini, gdje Evropska unija kroz misiju EUFOR Althea održava vojno prisustvo s izvršnim mandatom, formalno djelujući kao garant mira i stabilnosti. Ova misija, iako često u drugom planu evropskih sigurnosnih rasprava, u stvarnosti predstavlja jedini primjer gdje EU preuzima punu vojnu odgovornost kao aktivni nosilac sigurnosnog poretka na terenu. Nasuprot tome, NATO – koji je primarno vojnosigurnosna organizacija – u Bosni i Hercegovini ima tek savjetodavnu i političku ulogu, fokusiranu na podršku reformama i procesu približavanja NATO-u. Tako se stvara gotovo apsurdan kontekst u kojem Evropska unija, često kritizirana zbog nedostatka vojne snage i strateške koherentnosti, na terenu djeluje kao vojni akter, dok NATO, simbol kolektivne odbrane, nastupa kao politički savjetnik, u zemlji koja nije članica ni NATO-a, niti EU.
Institucionalna asimetrija vojnih savezništava na Balkanu
Balkan može poslužiti kao indikativan primjer regionalnog regrupisavanja u uslovima globalne strateške nesigurnosti i institucionalne nedorečenosti. U tom kontekstu, zemlje Zapadnog Balkana, kako se na Zapadu sve češće referiše na ovu regiju, alternativnim traganjem jasno oslikavaju globalnu zbunjenost koja prati raskid s dosadašnjim sigurnosnim obrascima. Dva paralelna procesa posebno se izdvajaju: formiranje trilateralnog saveza između Hrvatske, Kosova i Albanije, te intenziviranje bilateralne saradnje između Srbije i Mađarske. Suština zamršenosti ovih aranžmana ogleda se upravo u njihovoj institucionalnoj asimetriji. U prvom slučaju, riječ je o savezništvu unutar kojeg je jedna zemlja članica i NATO-a i EU, druga samo NATO-a, dok treća nije članica nijednog od ta dva saveza, niti je priznata kao država od svih članica istih. U drugom slučaju, riječ je o partnerstvu u kojem jedna država (Mađarska) jeste članica NATO-a i EU, dok druga (Srbija) to nije. Ovakva strukturalna konfuzija služi kao očigledan primjer poretka u kojem je sve teže povući jasnu liniju u procesu redifinicije vojno-političkih odnosa u Evropi.
Balkanski sigurnosni eksperimenti i dva savezništva
Zajednička deklaracija o odbrambenoj saradnji i podršci euroatlantskim integracijama između Hrvatske, Albanije i Kosova obuhvata praktične projekte u oblasti vojne industrije i opremanja. Iako se na prvi pogled može činiti da se radi o klasičnoj političkoj gesti solidarnosti, sadržaj i kontekst ove saradnje jasno ukazuju na pokušaj kreiranja funkcionalnog regionalnog vojnog partnerstva koje, pored simboličkog značaja, uključuje i proizvodnju municije, nabavku bespilotnih letjelica i proširenu industrijsku razmjenu. Sve tri zemlje već pojedinačno imaju potpisane sporazume o vojnoj saradnji s Turkiye, čime ovaj savez implicitno dobija i širu geopolitičku dimenziju. Dodatnu težinu i potencijalnu ozbiljnost cijelom okviru daje i činjenica da se Bugarska već spominje kao mogući partner u ovom aranžmanu, što bi vojno savezništvo iz bilateralno-trilateralnog formata preoblikovalo u širi regionalni blok s još jačim kapacitetom za strateški uticaj. Naime, Bugarska, kao članica NATO-a i EU, s direktnim izlazom na Crno more i historijski snažnim vojnim kapacitetima, signalizirala bi začetak ozbiljne sigurnosne arhitekture, koja kao takva posjeduje značajan potencijal za šire pregrupisavanje unutar Evrope i njezine periferije.
U gotovo refleksnom odgovoru na ovaj novonastali odbrambeni blok, Srbija se odlučila na formalizaciju strateškog savezništva s Mađarskom – savezništva koje se već godinama gradi tiho, ali dosljedno, na temelju političke, energetske i vojne bliskosti. Takozvana Alijansa Budimpešta–Beograd (BB) popunjava prostor koji je u geopolitičkom smislu za Srbiju postao sve tjesniji, posebno nakon što je Hrvatska najavila mogućnost proširenja svog saveza s Albanijom i Kosovom na Bugarsku. Ova saradnja obuhvata transfer vojnih viškova sovjetske tehnike iz Mađarske, sprovođenje zajedničkih vojnih vježbi, razvoj domaće odbrambene industrije, kao i realizaciju energetskih projekata koji Srbiji omogućavaju da zadrži strateški kontinuitet s ruskim energentima, pri čemu se izbjegavaju tranzitne rute koje vode kroz Hrvatsku.
Međutim, uprkos impresivnoj medijskoj konstrukciji koja prati jačanje srpsko-mađarskog savezništva, postoje i drugačije interpretacije ovog savezništva. Mađarski nezavisni portal Telex navodi da je riječ o bilateralnom sporazumu koji se već godinama obnavlja na nivou odbrambenih odjela, te da njegovu sadašnju promociju na ministarskom nivou diktira politička potreba Beograda da pokaže da nije izolovan u regiji. Prema izvorima ovog medija, dokument koji je u Srbiji predstavljen kao temelj vojnog saveza zapravo ne predstavlja nikakav novi strateški preokret, već samo redovno ažuriranu mapu vojne saradnje, kakva je uobičajena u vojnodiplomatskoj praksi. Štaviše, u samom tekstu mađarskog vladinog dekreta eksplicitno se navodi da ta saradnja ni u kom slučaju ne smije biti u suprotnosti s obavezama koje Mađarska ima kao članica NATO-a i Evropske unije. Drugim riječima, iako Beograd u ovom trenutku koristi simbolički potencijal partnerstva s Budimpeštom da pošalje političku poruku ostatku Balkana, stvarna dubina ovog savezništva, barem u vojnom smislu, još uvijek ne prelazi okvire bilateralne tehničke saradnje.
Otvoreni Balkan zatvorenih granica
U savremenim vojno-sigurnosnim preslagivanjima koja počinju transatlantskim zaokretom izazvanim doktrinom "America First", a završavaju u dvorištima zemalja Zapadnog Balkana, regija se sve više otkriva kao teritorij na kojem se iscrtavaju konture nove, ali još uvijek nedovoljno definisane evropske sigurnosne arhitekture. Dok se Evropa pokušava oprezno repozicionirati, taj oprez nije primijetan kod balkanskih zemalja. Naprotiv, Balkan je, mimo postojećih evropskih i euroatlantskih mehanizama, s akterima koji imaju različite pravne i geopolitičke statuse unutar međunarodnog poretka, već započeo s konkretnim savezničkim prijedlozima. Drugim riječima, dok Evropa kalkuliše, Balkan već uveliko eksperimentiše. Trumpov efekat, koji danas preoblikuje sigurnosne doktrine širom svijeta, na Balkanu je već vidljivo prisutan. Regija koja je do juče prednjačila u zagovaranju ideje o zajedničkom tržištu i regionalnoj integraciji pod konceptom Otvorenog Balkana, sada je raslojena u odbrambene blokove koji se u mnogo čemu nalaze na suprotnim stranama novog evropskog sigurnosnog pejzaža. Pitanje je samo da li će Trumpov efekat dovoljno dugo potrajati da novonastale aranžmane pretvori u trajne geopolitičke orijentacije, ili će Balkan, po ko zna koji put, ostati tek refleksni prostor kratkoročnih proračuna i impulsivnih reakcija.
*Mišljenja izražena u ovom članku su autorova i ne odražavaju nužno uređivačku politiku TRT Balkan.
