الکساندر کورنکوف، وزیر شرایط اضطراری روسیه، و از چهره‌های نزدیک به ولادیمیر پوتین، به باکو سفر کرد تا علاوه بر شرکت در نشست سازمان بین‌المللی دفاع مدنی، مأموریتی ویژه برای مدیریت بحران دیپلماتیکی که می‌توانست بر روابط روسیه و آذربایجان تأثیرگذار باشد، به انجام برساند.
اگرچه موضوع رسمی سفر، انتخاب دبیرکل سازمانی است که خدمات اضطراری بیش از ۶۰ کشور را پوشش می‌دهد، اما هدف اصلی مسکو حفظ روابط راهبردی با آذربایجان است؛ کشوری که پس از تحولات ناشی از جنگ اوکراین، به یکی از شرکای مهم روسیه تبدیل شده است.
حوادث اخیر و تأثیر آن بر روابط دوجانبه
در ماه‌های اخیر، حوادثی در روابط دو کشور رخ داده که فضای دیپلماتیک را تحت تأثیر قرار داده است. بر اساس گزارشها، دو شهروند آذربایجانی مقیم روسیه در جریان بازداشت توسط نیروهای امنیتی روسیه در شهر یکاترینبورگ جان خود را از دست دادند.
همچنین گزارش‌هایی درباره افزایش نظارت و بازداشت‌ها علیه شهروندان آذربایجانی در مناطق مختلف روسیه منتشر شده است؛ در واکنش به این موضوع، دولت آذربایجان اقدامات متقابلی انجام داد.
رسانه‌های آذربایجان تصاویری از شهروندان روس بازداشت‌شده با نشانه‌های جراحات منتشر کردند که اتهامات مرتبط با قاچاق مواد مخدر و جرایم سایبری علیه آنان مطرح شده بود. همچنین دفتر خبرگزاری اسپوتنیک در باکو بازرسی و چند نفر بازداشت شدند. برنامه‌ها و رویدادهای فرهنگی مرتبط با روسیه در آذربایجان به حالت تعلیق درآمدند. در مقابل، برخی شهروندان روس از بازرسی‌های مکرر مدارک هویتی و برخوردهای امنیتی در آذربایجان گلایه‌مند بودند، اما مقامات آذربایجان این اتهامات را رد کردند.
پس از وقوع این حوادث، دولت آذربایجان نشان داد که دیگر تمایل ندارد روابط را بر اساس قواعد و روندهای پیشین ادامه دهد.
ژئوپلیتیک ضعف
از منظر ژئوپلیتیکی، جنگ اوکراین و پیامدهای آن موجب کاهش نفوذ روسیه در کشورهای پساشوروی شده است؛ این تغییرات بر توانایی روسیه در حفظ نفوذ سنتی خود در منطقه قفقاز جنوبی نیز اثر گذاشته است.
تنش‌های مربوط به منطقه قره‌باغ در پی عقب‌نشینی نیروهای روسی از منطقه خارکیف در سپتامبر ۲۰۲۲ افزایش یافت. روسیه که در نوامبر ۲۰۲۰ میان آذربایجان و ارمنستان آتش‌بس برقرار کرده بود، در سال‌های پس از آن، عمدتاً با «ابراز نگرانی» واکنش نشان داد، در حالی که آذربایجان با حضور نیروهای حافظ صلح روسیه توانست نظم قانونی خود را در منطقه حفظ کند.
در بهار ۲۰۲۴، نیروهای روس زودتر از موعد قره‌باغ را ترک کردند و این امر از دیدگاه مقامات باکو، نشانه کاهش ابتکار عمل و نفوذ روسیه در منطقه تلقی شد.
پس از سقوط هواپیمای مسافربری آزال که توسط سامانه‌های پدافند هوایی روسیه صورت گرفت، الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، صراحتاً اعلام کرد که تمایلی به مذاکره با نمایندگان پوتین ندارد و خواستار گفت‌وگوی برابر و بر اساس احترام متقابل شد.
وابستگی انرژی
در بعد اقتصادی، دلیل اصلی تعدیل مواضع روسیه به محاسبات مالی و اقتصادی بازمی‌گردد تا ملاحظات دیپلماتیک؛ در دوره‌ای که صادرات گاز روسیه به اروپا درآمد قابل توجهی برای مسکو فراهم می‌کرد، اهمیت همکاری با آذربایجان کمتر بود. اما با تحریم‌ها و کاهش دسترسی روسیه به بازار اروپا، آذربایجان با دسترسی به دریای خزر به گزینه مهمی برای روسیه در تأمین نیازهای انرژی داخلی و صادرات گاز به اروپا تبدیل شده است.
طرح همکاری انرژی به گونه‌ای است که آذربایجان برای تأمین مصرف داخلی خود از گاز روسیه بهره‌مند می‌شود و در مقابل، گاز تولیدی خود را از طریق قراردادی با شرکت گازپروم روسیه به بازار اروپا صادر می‌کند.
این همکاری در چارچوب قوانین تحریم‌ها قرار دارد و برای هر دو طرف سودمند ارزیابی می‌شود. در حال حاضر، از مجموع ۲۵ میلیارد مترمکعب، حدود ۱۳ میلیارد مترمکعب گاز از سوی آذربایجان به اروپا ارسال می‌شود و بدون همکاری روسیه، این کشور قادر به تحقق هدف دو برابر کردن صادرات خود نخواهد بود.
تله لجستیک
آذربایجان همچنین کنترل مسیر کلیدی حمل‌ونقل «شمال–جنوب» را در اختیار دارد که از نظر روسیه اهمیت ویژه‌ای دارد. این مسیر شامل سه شاخه، مسیر دریایی از طریق دریای خزر، مسیر جاده‌ای از آسیای مرکزی و مسیر غربی از طریق داغستان و آذربایجان، می‌باشد که از نظر زیرساخت و حجم بار، مسیر سوم سودآورترین گزینه محسوب می‌شود.
این مسیر نقش حیاتی در تجارت روسیه با ایران و دسترسی به هند ایفا می‌کند. روسیه برنامه‌های توسعه راهبردی برای گسترش دسترسی به خلیج و کشورهای عربی ثروتمند از طریق این مسیر دارد؛ همچنین، کریدور اقتصادی چین موسوم به «کمربند و جاده» از طریق آذربایجان می‌گذرد که اهمیت این محور را دوچندان کرده است.
در مقابل، مسیر جایگزین از طریق آسیای مرکزی به دلیل شرایط جغرافیایی سخت و کمبود زیرساخت‌های جاده‌ای دشوار و پرهزینه است. بنابراین، از دست دادن کنترل مسیر حمل‌ونقل آذربایجان می‌تواند برنامه‌های اقتصادی و استراتژیک روسیه در گسترش به سمت جنوب را با اختلال مواجه کند.
از دست رفتن اهرم فشار
از سال ۲۰۲۰، روسیه دیگر ابزار اصلی فشار خود در منطقه، یعنی جنگ قره‌باغ را در اختیار ندارد. آذربایجان این موضوع را با استفاده از قدرت نظامی حل کرده و اکنون خود را به‌عنوان یک قدرت منطقه‌ای می‌بیند. جمعیت این کشور با حدود ۱۰ میلیون نفر، بیشتر از جمعیت ارمنستان و گرجستان می‌باشد.
از سال ۲۰۰۵، بودجه نظامی آذربایجان به‌طور قابل توجهی افزایش یافته و مجموع نیروهای مسلح این کشور، شامل ذخیره‌ها، به حدود ۴۰۰ هزار نفر رسیده است؛ از طرفی، بسیاری از افسران آذربایجانی در ترکیه و دیگر کشورهای عضو ناتو آموزش دیده و تجربه عملی در نبرد دارند.
آذربایجان عمدتاً تجهیزات نظامی خود را از روسیه تأمین نمی‌کند و شرکای اصلی آن در این زمینه ترکیه، اسرائیل و پاکستان هستند؛ بنابراین، از سال ۲۰۲۲، توان نظامی و ظرفیت اعمال فشار روسیه کاهش یافته است.
دیپلماسی اضطرار
در این شرایط، مسکو آماده پذیرفتن هزینه‌های اعتباری است. کانال تلگرامی VChK-OGPU که گفته می‌شود به سرویس‌های اطلاعاتی روسیه نزدیک است، گزارش داده ولادیمیر پوتین شخصاً خواستار حل تنش‌هاست و هیئتی غیررسمی برای اعزام به باکو تشکیل شده است؛ در این راستا گفته می‌شود احتمال مطرح شدن موضوع تبادل زندانیان نیز وجود دارد.
یک منبع مطلع اعلام کرده که وخامت روابط با آذربایجان در دستور کار کرملین قرار ندارد؛ زیرا روسیه به دلیل فشارهای متعدد در جبهه‌های مختلف، تمایلی به از دست دادن شریک راهبردی خود در منطقه قفقاز جنوبی ندارد.
وزارت خارجه روسیه رویکردی محتاطانه در پیش گرفته است؛ دمیتری پسکوف، سخنگوی پوتین، بر ضرورت حفظ روابط مشارکتی تأکید کرده و دیپلمات‌های روسی تلاش گسترده‌ای برای آزادی شهروندان بازداشت‌شده در آذربایجان انجام می‌دهند.
قواعد جدید بازی
از دهه ۱۹۹۰، آذربایجان سیاستی متوازن در پیش گرفته است؛ روابط مثبت با روسیه را حفظ کرده اما عضو ائتلاف‌هایی مانند سازمان پیمان امنیت جمعی یا اتحادیه اقتصادی اوراسیا نشده است.
باکو همواره فاصله خود را با قدرت‌های بزرگ حفظ کرده و تلاش کرده میان آنها تعادل برقرار کند؛ با این حال، اکنون خواستار برقراری نوعی روابط جدید است.
پیام آذربایجان روشن است: ما کشوری مستقل هستیم و انتظار داریم همان‌طور که شما را محترم می‌شماریم، به ما نیز احترام گذاشته شود. آذربایجان توانایی حفظ استقلال و دفاع از منافع خود را دارد. این موضع پیش‌تر نیز در سال ۲۰۲۲ توسط رئیس‌جمهور تاجیکستان، امامعلی رحمان، در دیدار با پوتین بیان شد که گفت: ما خواهان احترام هستیم.
بهای عقب‌نشینی
در صورت ادامه بحران دیپلماتیک، خسارت‌های روسیه فراتر از کاهش حضور محصولات آذربایجانی در بازارهای داخلی این کشور خواهد بود. پروژه‌های راهبردی انرژی، مسیرهای ترانزیتی و نفوذ این کشور در کل منطقه قفقاز جنوبی در معرض خطر قرار می‌گیرند.
پس از آغاز جنگ اوکراین، محبوبیت روسیه در میان افکار عمومی آذربایجان کاهش یافته است. در صحنه سیاسی، چه در دولت و چه در اپوزیسیون، تقریباً تمامی سیاست‌مداران گرایشاتی مستقل از روسیه در پیش گرفته‌اند.
از سوی دیگر، تحقق صلح احتمالی میان آذربایجان و ارمنستان می‌تواند نفوذ باقی‌مانده روسیه در قفقاز جنوبی را بیش از پیش تضعیف کند.
فروتنی اجباری
بنابراین، کورنکوف نه به‌عنوان نماینده یک ابرقدرت، بلکه به‌عنوان مذاکره‌کننده‌ای آماده برای مصالحه به باکو سفر می‌کند. مأموریت او نشان دادن آمادگی مسکو برای گفت‌وگو بر اساس شرایط برابر با آذربایجان است.
طنز تلخ ماجرا این است که روسیه که با جنگ اوکراین در پی احیای نفوذ ژئوپلیتیکی خود بود، اکنون با کشوری روبرو است که پیش‌تر بخشی از حوزه نفوذ خود می‌دانست و باید روابطی پیچیده با آن درپیش گیرد. گزینه‌های پیش روی مسکو محدود است، چرا که هزینه رویارویی، حتی برای قدرتی که معمولاً شرایط را دیکته می‌کند، بسیار
