تأسیسات هسته‌ای نطنز ایران، مرکز اصلی برنامه غنی‌سازی اورانیوم این کشور، بارها هدف حملات مستقیم و سایبری اسرائیل قرار گرفته است.
اسرائیل، در چارچوب عملیات نظامی گسترده خود علیه ایران در بامداد جمعه ۱۳ ژوئن، تأسیسات هسته‌ای نطنز را که در فاصله حدود ۳۰۰ کیلومتری جنوب تهران واقع شده است، نیز هدف قرار داد و اعلام کرد که این تأسیسات آسیب دیده‌اند. تأسیسات نطنز که از سال ۲۰۱۲ با نام رسمی «تأسیسات هسته‌ای شهید احمدی روشن» شناخته می‌شود، اصلی‌ترین مرکز غنی‌سازی اورانیوم در ایران محسوب می‌شود.
ایران بارها تأکید کرده است که فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم صرفاً برای اهداف صلح‌آمیز، از جمله تولید انرژی هسته‌ای، انجام می‌گیرد. اما کشورهای غربی و اسرائیل نگرانی دارند که ایران درصدد تولید اورانیوم با غنای بالا برای ساخت سلاح‌های هسته‌ای است؛ موضوعی که باعث تحت‌نظر قرارگرفتن برنامه هسته‌ای این کشور شده است.
ساختار و محافظت تأسیسات نطنز و نظارت بین‌المللی
تأسیسات نطنز شامل سه ساختمان زیرزمینی و شش سازه بالای زمین است. ساختمان‌های زیرزمینی این تأسیسات بیش از ۴۰ متر زیر سطح زمین قرار دارند و توسط پوششی از فولاد و بتن به ضخامت تقریباً ۸ متر محافظت می‌شوند.
مواد هسته‌ای و تجهیزات غنی‌سازی در این مجموعه تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، سازمان وابسته به سازمان ملل متحد، قرار دارند که مسئول تنظیم و نظارت بر استفاده از انرژی هسته‌ای است.
وجود تأسیسات نطنز برای نخستین‌بار در سال ۲۰۰۲ توسط سازمان مجاهدین خلق ایران که گروه مخالف حکومت ایران است، فاش شد. این موضوع باعث آغاز بحران دیپلماتیک بین‌المللی درباره برنامه هسته‌ای ایران شد. از آن زمان تاکنون، نطنز محور اصلی تلاش‌های جهانی برای محدودکردن برنامه هسته‌ای ایران بوده است که از جمله می‌توان به توافق جامع برجام (برنامه جامع اقدام مشترک) در سال ۲۰۱۵ که فعالیت‌های غنی‌سازی ایران را محدود و در مقابل تحریم‌ها را کاهش داد، اشاره کرد.
طبق این توافق، ایران متعهد شد که سطح غنی‌سازی اورانیوم را تا ۳.۶۷ درصد حفظ کند، درصدی که برای کاربردهای صلح‌آمیز کافی است و فاصله زیادی با ۹۰ درصد مورد نیاز برای تولید مواد تسلیحاتی دارد. بااین‌حال، خروج آمریکا از این توافق در سال ۲۰۱۸ به رهبری دونالد ترامپ، زمینه را برای ایران فراهم کرد تا غنی‌سازی اورانیوم را از سر گرفته و تسریع کند.
حملات سایبری و فیزیکی به نطنز و هدف‌گیری دانشمندان هسته‌ای ایران
تأسیسات نطنز پیش‌تر نیز هدف حملات سایبری و فیزیکی متعدد قرار گرفته است. شناخته‌شده‌ترین این حملات، ویروس استاکس‌نت بود که در سال ۲۰۱۰ کشف شد و احتمالاً از سال ۲۰۰۵ در حال توسعه بود. این ویروس که به طور گسترده به آمریکا و اسرائیل نسبت داده شده، نزدیک به هزار دستگاه سانتریفیوژ را که برای جداسازی ذرات اورانیوم به کار می‌روند، تخریب کرد. همچنین انفجارهایی در سال ۲۰۲۰ و قطعی برق در سال ۲۰۲۱ که به حملات اسرائیل نسبت داده شده‌اند، به تأسیسات نطنز آسیب رسانده‌اند.
اسرائیل علاوه بر حمله به تأسیسات هسته‌ای، بارها دانشمندان این حوزه در ایران را نیز هدف قرار داده است. از جمله محسن فخری‌زاده که یکی از دانشمندان شناخته‌شده هسته‌ای ایران بود و در سال ۲۰۲۰ در حمله‌ای نزدیک تهران به قتل رسید. ایران همچنین اسرائیل و آمریکا را به دست‌داشتن در قتل مصطفی احمدی روشن، یکی از چهره‌های کلیدی برنامه هسته‌ای ایران، در سال ۲۰۱۲ متهم می‌کند.
در واکنش به این حملات، ایران تأسیسات نطنز را تقویت کرده و اقدام به ساخت زیرساخت‌های عمیق‌تر و مقاوم‌تر کرده است که گفته می‌شود حتی بمب‌های پیشرفته نیز توانایی نفوذ به آن‌ها را ندارند.
در حملات روز ۱۳ ژوئن، نخست‌وزیر اسرائیل، بنیامین نتانیاهو، اعلام کرد هدف از حملات، فلج کردن تأسیسات هسته‌ای ایران از جمله نطنز بوده است. رسانه‌های رسمی ایران از چندین انفجار و دود غلیظ در این تأسیسات گزارش دادند، هرچند میزان دقیق خسارات هنوز به طور کامل مشخص نیست. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز تأیید کرد که نطنز هدف حمله قرار گرفته است، اما افزایش قابل‌توجهی در سطح تابش رادیواکتیو گزارش نشده است که نشان می‌دهد لایه‌های حفاظتی ذخایر هسته‌ای ایران آسیب ندیده‌اند.
هدف اصلی این حملات، کاهش توانایی ایران در تولید اورانیوم با غنای بالا و با کیفیت تسلیحاتی است؛ امری که اسرائیل سال‌هاست به دنبال آن بوده است. اگرچه ذخیره اورانیوم ایران به طور مستقیم آسیب ندیده، اما آسیب به زیرساخت‌های نطنز می‌تواند فعالیت‌های غنی‌سازی را به تأخیر بیندازد.
این حمله موجب افزایش تنش‌ها بین ایران و اسرائیل شده و درگیری از حوزه عملیات پنهانی به اقدامات نظامی آشکار تغییر یافته است. کشته‌شدن مقامات نظامی و دانشمندان ارشد ایران، واکنش‌های شدیدی را به دنبال داشته است. علی خامنه‌ای، رهبر ایران، این حمله را «تلخ و دردناک» خوانده و احتمال پاسخ موشکی یا پهپادی را مطرح کرده است.
این تحولات احتمال ورود منطقه خاورمیانه به مرحله جدیدی از تنش و درگیری نظامی را افزایش داده است که ممکن است ایالات متحده، متحد اصلی اسرائیل، را نیز درگیر سازد.
از سوی دیگر، این حملات زمان‌بندی حساس مذاکرات جاری برای احیای توافق هسته‌ای با میانجی‌گری عمان را پیچیده کرده است. واکنش شدید ایران نسبت به حملات و ازدست‌دادن چهره‌های کلیدی، خصوصاً در مواجهه با تهدیدات سیاسی از سوی برخی مقامات آمریکایی، می‌تواند موضع تهران را در مذاکرات سخت‌تر کند.
پیشنهادات اولیه مذاکرات شامل محدودکردن سطح غنی‌سازی، کاهش ذخایر اورانیوم و افزایش نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی است که مشابه مفاد برجام ۲۰۱۵ می‌باشد. در مقابل، ایران خواستار رفع تحریم‌هایی است که به‌شدت بر اقتصاد کشور تأثیر گذاشته‌اند.
در مجموع، شرایط فعلی چالش‌های قابل توجهی را برای دیپلماسی و ثبات منطقه‌ای ایجاد کرده است و چشم‌انداز دستیابی به توافق جامع هسته‌ای همچنان نامشخص باقی مانده است.
