کاوش‌های علمی انجام‌شده در ترکیه، از یک‌سو پرده از غنای فرهنگی ده‌ها هزار سال پیش این سرزمین‌ها برمی‌دارد و از سوی دیگر با ارائه اطلاعاتی از اعماق تاریخ، به درک بهتر روزگار امروزمان کمک می‌کند. کول‌تپه (کانیش-کاروم) در نزدیکی شهر قیصریه، یکی از مهم‌ترین مراکز تاریخ آنادولو، سزاوار جایگاه ویژه‌ای در میان این مراکز است، زیرا مکانی است که تاریخ و آغاز نگارش در آنادولو را آغاز کرده است.

در پایان هزاره سوم قبل از میلاد، شهر آشور در شمال بین‌النهرین اندکی پس از اینکه خود را به‌عنوان یک کشور مستقل تأسیس کرد، پادشاه اریشوم یکم یک سری اصلاحات تجاری را برای تضمین آینده پادشاهی خود آغاز کرد. انحصار دولتی در تجارت را لغو کرد و در پی آن اجازه داد تجارت از راه دور توسط افراد خصوصی که در تجارت‌های خانوادگی فعالیت می‌کردند انجام شود. این امر منجر به تشکیل یک شبکه تجاری بسیار پیچیده و گسترده بین بین‌النهرین شمالی و آنادولو در ربع اول هزاره دوم قبل از میلاد شد. مرکز این شبکه شهر باستانی کانیش بود که کالاهای وارداتی آشوری در آن باز و به آنادولو توزیع می‌شد.

کول‌تپه به‌عنوان پلی بین فرهنگ شرق و غرب عمل می‌کرد و یکی از نقاط عطف مهم مشارکت و تأثیر آنادولو در شکل‌گیری فرهنگ‌های اروپایی بود. کول‌تپه همچنین اولین پایتخت هیتی‌ها و مرکز قدیمی‌ترین تجارت سیستماتیک با مسافت‌های طولانی بود. بازرگانان آشوری که چهارهزار سال پیش از بین‌النهرین (عراق امروزی) برای مقاصد تجاری به آنادولو آمده بودند، کول‌تپه را به‌عنوان مرکز تجاری خود انتخاب کردند. این بازرگانان انواع معاملات، وقایع خاص و تاریخی را که انجام می‌دادند به خط میخی روی لوح‌های گلی ثبت می‌کردند و در آرشیو و بایگانی خانه‌های خود نگهداری می‌کردند.

این محوطه باستانی دارای سابقه‌ای تقریباً ۶۰۰۰ساله است که با لوح‌های کشف‌شده‌اش نشان می‌دهد که بازرگانان آشوری، پیشگامان اولین تجارت بین‌المللی، از اوایل سال ۲۰۰۰ قبل از میلاد به آنادولو آمدند و در حدود ۴۰ شهر کولونی‌های تجاری ایجاد کردند که مرکز این کولونی‌ها کول‌تپه بود.

بازرگانان آشوری با انتقال سنت تشکیل دولت، نظام حقوقی، هنر و سنت‌های اعتقادی مذهبی به مردم آنادولو که تا آن زمان هنوز گرد یک مرجع مرکزی جمع نشده بودند، آنادولو را قادر ساختند تا وارد دوره‌های تاریخی شود و پس از این انباشت فرهنگی، پادشاهی هیتی‌ها اولین دولت مرکزی در آنادولو تأسیس شد. تمدن هیتی که در ادامه این دوره با ورود آنادولو به اعصار تاریخی شکل گرفت و منحصر به آنادولو بود نیز ریشه در کول‌تپه دارد. تأثیر عناصر مختلف در کول‌تپه توسعه یافته و از طریق تمدن هیتی به فرهنگ‌های بعدی نیز منتقل شده است و تا به امروز ادامه دارد.

کول‌تپه / کانیش- کاروم

کول‌تپه، در هزاره دوم قبل از میلاد مرکز پادشاهی کانیش و پایتخت سیستم مستعمرات و یا کولونی‌های تجاری آشوری درآنادولو بود. این مرکز در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی قیصریه، در دامنه کوه ارجییس، در میان‌دشتی حاصلخیز و در محل تلاقی بزرگراه‌های تاریخی و طبیعی واقع شده است. قطر کول‌تپه که ۲۱ متر بالاتر از دشت اطراف قرار دارد، تقریباً ۵۰۰×۵۵۰ متر است. این تپه تقریباً دایره‌ای‌شکل و یکی از بزرگ‌ترین تپه‌های باستانی در آنادولوی مرکزی است که ۴۰۰۰ سال پیش محل سکونت بود و اطراف این شهر با باروهای بسیار مستحکم محافظت می‌شد.

در طی کاوش‌ها، مشخص شد که قسمت تپه از آخرین مرحله عصر کالکولیتیک تا پایان دوره روم مسکونی بوده است. پایین شهر این محوطه که آشوری‌ها آن را کاروم می‌نامیدند، تپه را احاطه کرده بود. لایه‌های سکونتگاهی کاروم در برخی نقاط تا ۲ متر بالاتر از دشت اطراف بوده است. قطر کل آبادی با احتساب تپه و کاروم حداقل ۵/۲ کیلومتر است. کاروم بخشی از محوطه است که تاجران خارجی و داخلی در کنار هم زندگی و تجارت می‌کردند و تقریباً ۳۰۰ سال دارای سکنه بوده است. صدها اثر تاریخی و لوح گلی به دست آمده از این حفاری‌ها در موزه‌ها به نمایش گذاشته شده است. خانه‌ها و معبدهای به یادگار مانده از دوران قدیم نیز توجه گردشگران را به خود جلب می‌کند.

کول‌تپه در سال ۱۸۸۱ زمانی که اسنادی به خط میخی به‌عنوان الواح کاپادوکیا، در بازار آثار باستانی ظاهر شد وارد مطالعات شرق نزدیک شد. این مرکز برای اولین‌بار توسط پینچئز کارشناس موزه بریتانیا در همان سال بازدید شد و اولین کاوش‌ها توسط ارنست چانتر در سال‌های ۱۸۹۳-۱۸۹۴ انجام شد. این کار با دو حفاری کوتاه‌مدت توسط وینکلر در سال ۱۹۰۶ دنبال شد. بااین‌حال، این هیتیت شناس معروف آن زمان، هوروزنی بود که به لطف لوح‌های کشف شده در اینجا، سکونتگاه را با اثبات اینکه این مکان شهر باستانی کانیش است، دوباره به ادبیات باستان‌شناسی معرفی کرد. این مطابقت، کول‌تپه را در مرکز مطالعات دوره قدیم آشور به‌عنوان مرکز سیستم تجاری آشوری در آنادولو قرار داد.

از سال ۱۹۴۸، یک تیم حفاری از دانشگاه آنکارا به سرپرستی پروفسور دکتر تحسین اؤزگؤچ، کاوش‌های علمی باستان‌شناسی را در اینجا با حمایت انجمن تاریخ ترکیه آغاز کردند. شروع پروژه حفاری کول‌تپه و اولین نتایج به‌دست‌آمده تأثیر زیادی در دنیای علمی ملی و به‌ویژه بین‌المللی داشت. کاوش‌های علمی که تا سال ۲۰۰۵ بدون وقفه به سرپرستی پروفسور دکتر تحسین  اؤزگؤچ انجام می‌شد، تا امروز توسط تیمی به سرپرستی پروفسور دکتر فکری کولاک‌اوغلو ادامه دارد. بقایای معماری، آثار باستانی و فراوانی اسناد مکتوب کشف شده در کول‌تپه به شناخت تمدن‌های باستانی ایجاد شده در کشور ترکیه کمک کرده است و بخش بسیار مهمی از تاریخ آنادولوی باستان به لطف کاوش‌های کول‌تپه روشن شده است .

کول‌تپه از طرفی مرکز شبکه تجاری آشوری و یکی از مهم‌ترین سکونتگاه‌های آنادولوی مرکزی بود که کل این منطقه را تحت کنترل خود درآورده بود. از طرفی دیگر، کشف سندی به نام «متن آنیتا» در هاتوشا، پایتخت هیتی‌ها، اهمیت کول‌تپه را با شناخته‌شدن آن به‌عنوان خاستگاه فرهنگ هیتی، افزایش داد. این شناسایی مبتنی بر مطابقت کانیش با شهر نشا است که در متن آنیتا به طور مکرر ذکر شده است. آنیتا مکرراً از شهر نشا در کتیبه خود یاد می‌کند و از تخریب آن توسط زالپا  پادشاه اوهنا صحبت می‌کند: پدرش پیتانا شهر را فتح می کند، اما با ساکنان شهر مانند پدر و مادرش رفتار می‌کند و او طرح توسعه بزرگی را در شهر آغاز می‌کند.

علاوه بر منابع مکتوب، بقایای باستان‌شناسی کشف شده در کول‌تپه نیز این عقیده را تأیید می‌کند که کانیش و نشا هر دو یک مکان هستند. آثار آتش‌سوزی بزرگی که در طبقه دوم محوطه شناسایی شده، احتمالاً با تصرف شهر توسط اوهنا مرتبط است؛ رویدادی که آنیتا نیز به آن اشاره کرده است. در عین حال، عدم وجود آثار تخریب گسترده در سطح شهر را هم می‌توان به این واقعیت نسبت داد که پیتانا، پدر آنیتا، شهر را در طول فتح نشا ویران نکرده است.

همچنین بقایای کشف شده از دیوارهای دفاعی شهر و دو معبد موجود در فاز Ib ارگ نشان‌دهنده طرح توسعه بزرگی است که آنیتا نیز در متن خود به آن اشاره کرده است. علاوه بر این، یک سرنیزه برنزی با کتیبه اکدی کاخ پادشاه آنیتا که در میان خرابه‌های ساختمانی در تپه در سال ۱۹۵۴ یافت شد نیز رابطه آنیتا با کول‌تپه و این فرضیه که کول‌تپه سکونتگاه نشا است را تقویت می‌کند.

تاریخ انسانیت با نوشته‌ها آغاز می‌گردد. تاریخ آنادولو نیز از کول‌تپه واقع در نزدیکی شهر قیصریه آغاز می‌شود. آشوریان بین سال‌های ۱۹۵۰ الی ۱۶۵۰ قبل از میلاد جهت انجام تجارت با مردمی که در این منطقه زندگی می‌کردند، به منطقه آمده و همراه خود خط و نوشته را نیز وارد منطقه کردند. خط میخی که خیلی پیش‌تر توسط سومریان در منطقه بین‌النهرین ابداع شده بود، در آن دوره بر روی لوح‌های گلی نوشته می‌شد.

با استفاده از نی‌ها بر روی لوح‌های گلی خیس نوشته شده و سپس در کوره‌ها پخته می‌شد. این نامه‌های گلی سپس داخل ظرف‌های گلی که داخل کوره پخته شده بودند و به‌مثابه پاکت نامه بودند، گذاشته شده و ارسال می‌شد. این پاکت‌ها با مهر شخصی که نامه را نوشته بود، مهروموم می‌شدند و هنگام رسیدن به مقصد، مهر آنها شکسته می‌شد.

بدین ترتیب امنیت نامه نیز فراهم می‌گردید. مهم‌ترین ویژگی این لوح‌ها که در سال ۲۰۱۴ در لیست میراث جهانی یونسکو جای گرفته‌اند، صاحب محتوای تجاری و اقتصادی‌بودنشان است. بر روی این لوح‌های گلی از قراردادهای تجاری گرفته تا مسائل اجتماعی و خانوادگی چون ازدواج، طلاق، قبول فرزندخواندگی، احکام دادگاه و غیره نوشته می‌شد.

آشوریان در کنار قلعه‌هایی که متعلق به حکمدار کانیش بود، کلونی تاسیس کرده و پس از اعلام وابستگی خود به حکمدار و پرداخت مالیات‌های خود به طور آزادانه به تجارت می‌پرداختند. این تجارت دو بعد داشت. از شهر آشور تکنولوژی که آن روزها تکنولوژی برتری محسوب می‌شد به آنادولو وارد می‌گردید و از آنادولو نیز مواد خام به آشور برده می‌شد.

ثروتمندترین فرد کانیش در خانه‌ای ۴۰ متری به همراه غلام خود زندگی می‌کرد. در یکی از لوح‌های گلی به‌دست‌آمده از این منطقه، پدری خطاب به فرزند خود شیوه تجارت را می‌آموزد و می‌نویسد: «قیمت فروش یک محصول را به ۳ قسمت تقسیم کن. یک بخش آن را به‌عنوان سود جدا کن، بخش دوم را به‌عنوان سرمایه اصلی محسوب کن و بخش سوم را هزینه‌هایی در نظر بگیر که در طول راه مجبور هستی به حکمران‌های محلی بپردازی و یا در سایر موارد خرج کنی»

بر روی این لوح‌های گلی توصیه‌های جالب‌توجهی نیز به‌چشم می‌خورد. به‌عنوان‌مثال بر روی یکی از اینها چنین نوشته شده است: اگر کاروان به‌جای روز، شب‌هنگام وارد یک قلعه شود، از میزان هزینه‌ها به مقدار زیاد کاسته می‌شود. چرا که نگهبانان شب به قیمتی خیلی پایین‌تر از مالیاتی که حکمدار می‌گیرد، شما را وارد شهر می‌کنند. در سایه این لوح‌های گلی می‌توان به اطلاعاتی جالب دررابطه‌با آنادولو در ۴۰۰۰ سال پیش دست یافت.

خواندن و نوشتن در آشور و کانیش؛ کاتبان حرفه‌ای و تاجران آموزش‌دیده

بازرگانان در طول فعالیت‌های متعدد خود، یعنی تا زمانی که کالایی را از آشور خریداری می‌کردند و در آنادولو یا در زمان شرکای تجاری خود می‌فروختند، مجبور بودند حساب‌های مختلفی را نگه دارند. آنها باید سیستم‌های اندازه‌گیری مختلف را می‌شناختند و می‌توانستند با تبدیل مقدار معینی از یک محصول به مقادیر نقره یا مس بر اساس تعرفه ازپیش‌تعیین‌شده، قیمت‌ها را محاسبه کنند. توانایی آنها برای شرکت در تجارت از راه دور به توانایی جمع‌آوری سرمایه قابل‌توجه یا روابط قراردادی برای افزایش ثروت موجود بستگی داشت.

آنها با جمع، تفریق و ضرب اعداد صحیح یا ضریب یک عدد آشنا بودند و می‌توانستند مجموعه‌ای از قوانین طلایی را ایجاد کنند. این تعداد خارق‌العاده (۲۳۵۰۰ عدد) الواح یافت شده در کانیش تنها با این واقعیت قابل‌توضیح است که توانایی خواندن و نوشتن فقط مختص چند کاتب نبوده، بلکه بخش قابل‌توجهی از جمعیت قادر به نوشتن الواح بودند.

لوح‌های کشف شده از کول‌تپه در مورد آموزش کاتبان و اسناد نویسندگان کاملاً ساکت هستند. در کول‌تپه چندین نام از کاتبان مانند DUB.SAR وجود دارد که با آرم نگاره آنها مشخص شده است. آنها برای شرکت‌های اصلی کار می‌کردند و در مدیریت کولونی نیز مشارکت داشتند. مهارت‌های آنها بیشتر مسائل تجاری را پوشش می‌داد. لوح‌هایی کاملی که آنها می‌نوشتند معمولاً با خطی بسیار زیبا و منظم و پر از علائم غیرعادی پوشانده شده بود. این کاتبان حرفه‌ای که برای اداره کاروم، شرکت‌های اصلی یا دادگاه اصلی آنادولو کار می‌کردند، به‌خاطر تلاش‌های خود در تهیه اسناد حق‌الزحمه دریافت می‌کردند.

کاتبی و نویسندگی در میان زنان آشوری در کول تپه؛  کانیش و نقش زنان در تجارت

لوح‌های کشف شده در کول تپه نشان می‌دهد که زنان آنادولو ۴ هزار سال قبل در مدیریت و تجارت صاحب حق و سخن بوده است. به همراه مهر پادشاه آنادولو در قراردادهای تجاری و دولتی، وجود مهر ملکه نیز ضرورت داشت. در یکی از لوح‌ها، از زنی که بستانکار بوده و نتوانست پول خود را بگیرد و به یکی از شهرهای آشور در فاصله هزارکیلومتری رفته و به دادگاه شکایت کرده است بحث شده است.

در کول‌تپه حداقل ۲۰۰ نامه توسط زنان ساکن آشور ارسال شده، مانند لاماسی همسر پوشو کن، تاریش ماتوم همسر آشور مالیش و تارام کوبی همسر ایننا. این خانم‌ها علاوه بر اینکه خانه‌ها و خدمتکاران خود را اداره می‌کردند، از فرزندان خود نیز مراقبت و امور شوهران خود را نیز در شهر دنبال می‌کردند.

زنان در کول‌تپه همچنین به نظر می‌رسد که دریافت‌کنندگان لوح‌هایی هستند که پدر، برادر یا شوهرشان می‌فرستاده‌اند. تاریشا، خواهر آشور-تکلکو، صاحب آرشیوهای کشف شده در کاروم در سال ۱۹۹۳، نامه‌های بسیاری را که توسط برادرش نوشته شده بود، پس از مرگ پدرشان در خانه خود نگهداری می‌کرد. برادران در نامه‌های خود از زبان محلی استفاده می‌کردند. اگرچه گرامر و نحوی که آنها استفاده می‌کنند گاهی اوقات کاملاً ناکافی است، ولی نوشته‌های آنها پر از احساس است.

زنان آشور و کانیش خود در امور تجاری و مالی شرکت داشتند. انواع مختلفی از متون مانند قراردادهای قرض و بیع و همچنین قراردادهای خانوادگی به ابتکار آنها نوشته شده است. آنها نیز مانند مردان، مهرهای شخصی خود را بر روی پاکت‌ها برای تأیید اسناد قانونی حک می‌کردند. استفاده از مهر نشان می‌دهد که این زنان در قراردادهای تجاری که نیاز به اسناد مکتوب دارد، نقش داشته‌اند.

این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.