Իրանի արտաքին գործերի նախարարությունը երկուշաբթի հաստատեց, որ խորհրդարանը պատրաստում է օրենսդրություն՝ երկիրը Միջուկային զենքի չտարածման պայմանագրից (NPT) դուրս բերելու համար։ Այս քայլը կարող է լուրջ գլոբալ հետևանքներ ունենալ, հատկապես Իսրայելի կողմից Իրանի վրա չհրահրված հարձակման հետևանքով լարվածության խորացման պայմաններում։

Ի՞նչ է NPT-ն։

NPT-ն, որը ուժի մեջ է մտել 1970 թվականին, համարվում է գլոբալ զենքի վերահսկման ճարտարապետության հիմնասյուներից մեկը։ Այն հիմնված է երեք հիմնական սկզբունքների վրա՝ չտարածում՝ կանխելու միջուկային զենքերի տարածումը նոր պետությունների, զինաթափում՝ նպաստելու միջուկային զինանոցների վերացման քայլերին, և միջուկային էներգիայի խաղաղ օգտագործում՝ քաղաքացիական միջուկային տեխնոլոգիայի կիրառումը խիստ վերահսկողության ներքո։

Իրանը ստորագրել է NPT-ն 1968 թվականին և վավերացրել այն 1970 թվականին։ Որպես ոչ միջուկային զենք ունեցող պետություն՝ Իրանը իրավաբանորեն պարտավորվում է չզարգացնել կամ ձեռք չբերել միջուկային զենքեր։ Փոխարենը, Իրանը իրավունք ունի օգտվել միջուկային տեխնոլոգիայի խաղաղ օգտագործումից՝ Միջազգային միջուկային էներգիայի գործակալության (IAEA) ստուգումների ենթակա։

Ի՞նչ է նշանակում դուրս գալ NPT-ից։

NPT-ից դուրս գալը կնշանակի, որ Իրանը այլևս չի ընդունում պայմանագրի պարտավորությունները, ներառյալ IAEA-ի ստուգումներն ու թափանցիկության միջոցառումները։ Տեխնիկապես, դա կարող է թույլ տալ Իրանին զարգացնել միջուկային զենքերի ծրագիր, թեև այդպիսի քայլը կխախտի ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի բանաձևերը և կհանգեցնի միջազգային սուր արձագանքի։

Իրանի միջուկային օբյեկտները այլևս չեն գտնվի IAEA-ի վերահսկողության ներքո։ Սա կարող է հանգեցնել գաղտնիության ավելացման և նվազեցնել միջազգային տեսանելիությունը Իրանի միջուկային գործունեության նկատմամբ՝ առաջացնելով մտավախություններ, որ այն կարող է շարժվել զենքի արտադրության ուղղությամբ։

Իրանի ներկայիս դիրքորոշումը

Թեհրանի հնարավոր դուրս գալու մասին հարցին ի պատասխան՝ Իրանի արտաքին գործերի նախարարության խոսնակ Էսմայիլ Բաղաեին նշել է. «Վերջին զարգացումների լույսի ներքո մենք կընդունենք համապատասխան որոշում։ Կառավարությունը պարտավոր է իրականացնել խորհրդարանի որոշումները, սակայն այս առաջարկը դեռևս պատրաստման փուլում է, և մենք հետագա փուլերում կհամակարգենք խորհրդարանի հետ»։

Իսրայելը նախորդ շաբաթ սկսել էր ռմբակոծել Իրանին՝ հայտարարելով, որ Թեհրանը մոտ է միջուկային զենքի ստեղծմանը։ Իրանը մշտապես պնդել է, որ իր միջուկային ծրագիրը խաղաղ է, թեև IAEA-ն անցյալ շաբաթ հայտարարեց, որ Թեհրանը խախտել է իր չտարածման պարտավորությունները՝ առաջին անգամ գրեթե երկու տասնամյակի ընթացքում։

Իրանի նախագահ Մասուդ Փեզեշկյանը երկուշաբթի վերահաստատեց, որ միջուկային զենքերը հակասում են գերագույն առաջնորդ Ալի Խամենեիի կրոնական հրահանգին։

Բաղաեին նշել է, որ Իսրայելի հարձակման նման զարգացումները «բնականաբար ազդում են պետության ռազմավարական որոշումների վրա»՝ ընդգծելով, որ Իսրայելի հարձակումը հաջորդել է IAEA-ի բանաձևին, որը, ըստ նրա, հիմք է ստեղծել հարձակման համար։

«Բանաձևի օգտին քվեարկողները նախապատրաստեցին հարձակման հողը»,- ասել է Բաղաեին։

Իրանի պատմությունը NPT-ի հետ՝ որպես լծակ

Սա առաջին անգամը չէ, որ Իրանի պաշտոնյաները բարձրացնում են NPT-ից դուրս գալու հնարավորությունը։ Այդպիսի սպառնալիքները հաճախ հաջորդում են դիվանագիտական ձախողումներին։ Թեև Իրանը շարունակում է մնալ պայմանագրի կողմ, իրանական ղեկավարները պարբերաբար սպառնացել են դուրս գալ, հատկապես Արևմուտքի հետ հարաբերությունների վատթարացման ժամանակ։

Կարևոր պահերից մեկը տեղի ունեցավ 2018 թվականի մայիսին, երբ ԱՄՆ-ը նախագահ Դոնալդ Թրամփի վարչակազմի օրոք դուրս եկավ Համատեղ համապարփակ գործողությունների ծրագրից (JCPOA)։ Իրանի խորհրդարանի և ռազմական ղեկավարության կոշտ դիրքորոշման կողմնակիցները զգուշացրին, որ համաձայնագրի ամբողջական փլուզումը կարող է ստիպել Իրանին վերանայել իր NPT պարտավորությունները։ Խամենեին ընդգծել է, որ Իրանի միջուկային ծրագիրը խաղաղ է, սակայն զգուշացրել է, որ եթե Իրանը բախվի «սպառնալիքների կամ ճնշումների», կարող է ձեռնարկել «աննախադեպ քայլեր», որոնք շատ վերլուծաբաններ մեկնաբանել են որպես NPT-ից դուրս գալու թաքնված սպառնալիք։

2019-2020 թվականներին Իրանը սկսեց նվազեցնել JCPOA-ի որոշ սահմանափակումներ՝ ներառյալ ուրանի հարստացման մակարդակների և պաշարների ավելացումը, մինչդեռ տեխնիկապես շարունակում էր մնալ NPT-ի շրջանակներում։

Մինչդեռ Իրանի խորհրդարանը քննարկում էր NPT-ից դուրս գալու օրինագծեր՝ որպես սակարկության գործիք՝ սաստկացող պատժամիջոցների և տարածաշրջանային լարվածության պայմաններում։ Օրինակ, 2020 թվականի սկզբին, ԱՄՆ-ի ճնշումների ուժեղացման և առանցքային միջուկային գիտնականների սպանության հետևանքով, որոշ պատգամավորներ առաջարկեցին օրենսդրություն՝ դուրս գալու պայմանագրից և վերսկսելու անսահմանափակ միջուկային գործունեությունը, թեև այդպիսի օրենք այդ ժամանակ չընդունվեց։

Այս սպառնալիքները հիմնականում ծառայել են որպես քաղաքական լծակ՝ Արևմտյան տերությունների վրա ճնշում գործադրելու, ներքին հաստատակամություն ցուցադրելու և ազգայնական աջակցություն ապահովելու համար։ Սակայն լիարժեք դուրս գալը ներառում է լուրջ ռիսկեր, ներառյալ դիվանագիտական մեկուսացումը և ռազմական հակամարտության հետագա սրացումը։

Տարածաշրջանային և գլոբալ հետևանքներ

Իրանի դուրս գալը NPT-ից կարող է զգալիորեն մեծացնել լարվածությունը Մերձավոր Արևելքում՝ հնարավոր միջուկային զենքերի մրցավազքի սկիզբ դնելով։

Իսրայելը, որը լայնորեն համարվում է միջուկային զենք ունեցող պետություն, արդեն հարձակվել է Իրանի վրա՝ իր միջուկային ձգտումները զսպելու պատրվակով։ Այն կարող է պատասխանել ավելի ագրեսիվ զսպման միջոցներով՝ հակազդելու ընկալվող սպառնալիքին։

Մինչդեռ Սաուդյան Արաբիան նախկինում ակնարկել է, որ կարող է ձգտել իր սեփական միջուկային հնարավորություններին, եթե Իրանը շարժվի զենքի արտադրության ուղղությամբ։

Միջազգային ասպարեզում ԱՄՆ-ը, ամենայն հավանականությամբ, կարձագանքի պատժամիջոցների ուժեղացմամբ և, հնարավոր է, ռազմական զսպման միջոցների ավելացմամբ։ Եվրոպական Միությունը կարող է փորձել վերջին դիվանագիտական ջանքերը, սակայն, ամենայն հավանականությամբ, կանցնի ավելի ուժեղ ճնշումների կիրառման, եթե Իրանը լիովին հրաժարվի իր NPT պարտավորություններից։

Ռուսաստանն ու Չինաստանը, թեև սովորաբար կողմ են զսպվածությանը, կփորձեն պաշտպանել իրենց ռազմավարական շահերը տարածաշրջանում և հավասարակշռել քննադատությունը երկխոսության կոչերով։

Ինչպե՞ս կարող է երկիրը դուրս գալ NPT-ից։

NPT-ն ներառում է պաշտոնական դուրս գալու դրույթ՝ X հոդվածի ներքո։ Պետությունը պետք է երեք ամիս առաջ ծանուցի պայմանագրի բոլոր կողմերին և ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդին՝ նշելով «արտակարգ իրադարձություններ», որոնք վտանգում են իր գերագույն ազգային շահերը։

Իրանը, ամենայն հավանականությամբ, իր որոշումը կներկայացնի այս լեզվով՝ վկայակոչելով Իսրայելի վերջին չհրահրված հարձակումները, պատժամիջոցները, «Արևմուտքի կեղծավորությունը» կամ տարածաշրջանային սպառնալիքները՝ որպես հիմնավորում։

Միայն մեկ երկիր դուրս է եկել NPT-ից՝ Հյուսիսային Կորեան, 2003 թվականին։ Այդ ժամանակից ի վեր այն իրականացրել է բազմաթիվ միջուկային փորձարկումներ և այժմ համարվում է փաստացի միջուկային զենք ունեցող պետություն։

Հյուսիսային Կորեայի դեպքը հաճախ նշվում է որպես նախազգուշական օրինակ, որտեղ դուրս գալը հանգեցրեց ավելի խորը մեկուսացման, մշտական միջուկային փակուղու, բայց գուցե նաև այդ երկրի համար զսպման ձևի հաստատման։

Չտարածման համար շրջադարձային պահ՞։

Իրանի հնարավոր դուրս գալը NPT-ից կդառնա միջազգային նորմերի լուրջ խախտում և կարող է կործանել JCPOA-ի դարաշրջանի դիվանագիտական շրջանակի մնացորդները։ Տարածաշրջանային դերակատարների համար դա կազդարարի անվտանգության ավելի անկայուն միջավայր։

Քանի դեռ օրինագիծը քննարկվում է Իրանի խորհրդարանում, շատ բան կախված կլինի նրանից՝ սա սակարկության հնարք է, թե իրական քաղաքականության փոփոխություն։ Ամեն դեպքում, աշխարհը ուշադիր հետևում է։