روسیه، روز پنج‌شنبه، سوم جولای ۲۰۲۵، به‌عنوان نخستین کشور، به‌طور رسمی اداره طالبان را به رسمیت شناخت و پرچم قدیمی سه رنگ افغانستان از فراز سفارت افغانستان در مسکو پایین آورده شد و پرچم سفید با نوشته سیاه‌رنگ «لا اله الا الله» اداره طالبان برافراشته شد. این تصمیم می‌تواند نقطه عطفی در روابط بین‌الملل و تحولات منطقه‌ای باشد. کارشناسان بر این باورند که این گام ممکن است راه را برای به رسمیت شناختن اداره طالبان از سوی دیگر کشورها نیز هموار سازد.
تصمیم ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، برای به رسمیت شناختن اداره طالبان، نقطه عطفی نه‌فقط در روابط روسیه و افغانستان، بلکه در کل نظام روابط بین‌الملل در منطقه به‌شمار می‌رود. این اقدام می‌تواند جرقه‌ای برای ایجاد اثر دومینویی باشد که تحولات گسترده‌ای در سیاست آسیای مرکزی به‌وجود آورد و رویکرد غرب نسبت به مسئله افغانستان را به چالش بکشد.
مسیر پیچیده ۲۵ساله
تاریخچه روابط روسیه و طالبان طی ۲۵ سال گذشته با تغییرات قابل‌توجه و رویدادهای مهمی همراه بوده است. در اواخر دهه ۱۹۹۰، زمانی که طالبان برای نخستین‌بار قدرت را در افغانستان در دست گرفت، روسیه موضعی سختگیرانه اتخاذ کرد. این رویکرد ناشی از حمایت طالبان از گروه‌های مخالف روسیه در منطقه قفقاز و همچنین به رسمیت شناختن استقلال چچن توسط طالبان در سال ۲۰۰۰ بود. علاوه بر این، طالبان اعلام جهاد علیه روسیه کرده بودند.
پس از وقایع ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، روسیه حمایت خود را از عملیات نظامی آمریکا در افغانستان اعلام کرد و در سال ۲۰۰۳ طالبان را در فهرست گروه‌های تروریستی قرار داد. به نظر می‌رسید روابط مسکو و طالبان برای همیشه قطع شود، اما با گذشت زمان و تغییر شرایط، دیدگاه روسیه نیز دستخوش تغییر شد.
در طول سال‌های حضور آمریکا در افغانستان، طالبان در جنگ چریکی تاب‌آوری بارزی از خود نشان دادند و نفوذشان افزایش یافت. در سال ۲۰۱۳ طالبان، دفتر سیاسی در قطر تاسیس کرد و روسیه ارتباطاتی را با جناح میانه‌رو طالبان برقرار نمود.
نقطه عطف دیپلماتیک در سال ۲۰۱۷ با آغاز نشست «فرمت مسکو درباره افغانستان» رقم خورد که برای نخستین‌بار طالبان و دولت کابل با میانجی‌گری روسیه بر سر میز مذاکره نشستند. تا سال ۲۰۲۱، روابط میان مسکو و طالبان به حدی پیشرفت کرده بود که با ورود بدون خشونت طالبان به کابل در ۱۵ آگوست همان سال، سفارت روسیه در این شهر از آرامش برخوردار بود و نیروهای طالبان حفاظت از ساختمان سفارت را بر عهده گرفتند.
شطرنج انگیزه‌های استراتژیک؛ چرا روسیه اداره طالبان را به رسمیت شناخت؟
تصمیم روسیه برای به رسمیت شناختن اداره طالبان اقدامی ناگهانی نبود، بلکه نتیجه برنامه‌ریزی استراتژیک بلندمدتی بر پایه چندین عامل کلیدی بود:
صفحه شطرنج آسیای مرکزی
روسیه افغانستان را بخشی جدایی‌ناپذیر از حوزه نفوذ خود در آسیای مرکزی می‌داند و تحولات این کشور تاثیر مستقیمی بر امنیت متحدان این کشور، به‌ویژه تاجیکستان، دارد. در جولای سال جاری، مسکو از آغاز ارسال تسلیحات به افغانستان در قالب بخشی از استراتژی مبارزه با تروریسم خبر داد. تجارت تسلیحات همچنان یکی از ابزارهای کلیدی سیاست خارجی روسیه باقی مانده است.
منافع اقتصادی
با وجود سهم محدود فعلی، روسیه در رتبه دهم شرکای تجاری افغانستان با حجم واردات ۴۱۴ میلیون دلار قرار دارد، پتانسیل اقتصادی قابل‌توجهی وجود دارد. حجم تجارت دوجانبه تاکنون به یک میلیارد دلار رسیده و هدف‌گذاری برای سال ۲۰۲۵ رسیدن به رقم ۳ میلیارد دلار است. در مجمع اقتصادی سن‌پترزبورگ در ماه ژوئن، روسیه از گسترش بازار کار خود برای متخصصان افغان خبر داد و مهاجرت کاری را به‌عنوان دومین ابزار نفوذ خود به کار گرفته است.
جهت‌گیری اقتصادی جدید روسیه
در پی تحریم‌های بین‌المللی، روسیه به‌طور فزاینده‌ای به سمت کشورهای غیرغربی گرایش پیدا کرده است. بازارهای آسیای جنوبی، به‌ویژه هند و پاکستان، به واردکنندگان عمده نفت و گندم روسیه تبدیل شده‌اند. در این چارچوب، افغانستان نقش مهمی به‌عنوان گذرگاه ترانزیتی برای تحقق اهداف قاره‌ای مسکو ایفا می‌کند. در ماه آوریل، روسیه و ازبکستان توافق‌نامه‌هایی برای راه‌اندازی راه‌آهن ترانزیتی از مسیر افغانستان امضا کردند.
رقابت قدرت‌های بزرگ
روسیه وارد رقابت برای افزایش نفوذ در افغانستان شده و قصد دارد به بازیگر اصلی خارجی در این کشور تبدیل شود. چین یکی از نخستین کشورهایی بود که در فوریه ۲۰۲۴ به‌طور رسمی اعتبارنامه نماینده اداره طالبان را پذیرفت. از آن زمان، شرکت‌های چینی نقش برجسته‌ای در استخراج نفت، مس و لیتیوم ایفا کرده‌اند. این موفقیت‌ها ممکن است روسیه را به اتخاذ اقدامات فعال‌تر ترغیب کرده باشد.
اثر دومینو؛ کدام کشور گام بعدی در به رسمیت شناختن اداره طالبان را برمی‌دارد؟
به رسمیت شناختن طالبان توسط روسیه ممکن است دیدگاه جامعه جهانی نسبت به افغانستان را تغییر دهد. تاکنون بسیاری از کشورها موضعی محتاطانه داشتند، اما این اقدام روسیه می‌تواند باعث ایجاد واکنش‌های زنجیره‌ای در سطح بین‌المللی شود.
ازبکستان یکی از معدود کشورهایی است که به‌طور فعال در مسیر دیپلماسی با افغانستان گام برداشته است. قابل‌توجه است که همزمان با اعلام رسمی روسیه، شوکت میرضیایف، رئیس‌جمهور ازبکستان اولین دیدار خود را با ملا عبدالغنی برادر، معاون نخست‌وزیر اداره طالبان، در حاشیه نشست سازمان همکاری اقتصادی (اکو) برگزار کرد. برادر که یکی از چهره‌های کلیدی در روند دولت‌سازی عمل‌گرا به شمار می‌رود.
قزاقستان نیز یکی از نامزدهای احتمالی برای به رسمیت شناخت اداره طالبان محسوب می‌شود. این کشور در ژوئن گذشته طالبان را از فهرست سازمان‌های تروریستی خود حذف کرد و مقام‌های قزاق نیز چندین سفر سطح بالا به کابل داشته‌اند.
تاجیکستان که در ابتدا موضعی محتاطانه نسبت به اداره طالبان داشت، ممکن است با‌توجه‌به پیام سیاسی روسیه، موضع خود را بازنگری کند. هرچند تا به رسمیت شناختن رسمی فاصله دارد، اما نشانه‌هایی از بهبود روابط با کابل مشاهده می‌شود.
بلاروس نزدیک‌ترین متحد روسیه، احتمالاً روند مشابهی را دنبال خواهد کرد. هرچند به رسمیت شناختن اداره طالبان از سوی مینسک ممکن است به گسترش چشمگیر روابط دوجانبه منجر نشود، اما از ابتکار دیپلماتیک روسیه حمایت خواهد کرد.
چین نیازمند توجه ویژه است؛ به نظر نمی‌رسد پکن سیاست خود را صرفاً بر اساس الگوی روسیه تنظیم کند، زیرا این کشور برنامه مستقلی برای افغانستان در چارچوب طرح ابتکار «کمربند و جاده» دارد. در صورت به رسمیت شناخته‌شدن اداره طالبان توسط چین، احتمال افزایش به رسمیت شناختن‌ها در سطح بین‌المللی وجود دارد.
مبارزه با تروریسم
یکی از عوامل اصلی در رویکرد اخیر روسیه برای گسترش ارتباط با اداره طالبان، نگرانی از گسترش تهدیدات امنیتی و فعالیت گروه‌های مسلح در افغانستان است. بر پایه گزارش سازمان ملل، پس از تحولات سیاسی اخیر در افغانستان، برخی گروه‌های تندرو بار دیگر فعالیت خود را در این کشور افزایش داده‌اند.
در تاریخ ۴ جولای، ولادیمیر پوتین اداره طالبان را «متحد روسیه در مبارزه با تروریسم» توصیف کرد و اظهار داشت: باید بپذیریم که طالبان در کشور قدرت را در دست دارد و از این جهت، بدون تردید متحد ما در مقابله با تروریسم هستند.
یکی از تهدید‌های کنونی، داعش خراسان است که شمار اعضای آن بین ۴ تا ۶ هزار نفر تخمین‌زده می‌شود. فعالیت‌های آنها عمدتاً علیه اداره طالبان متمرکز است، اما سایر کشورها نیز ممکن است هدف حملات آن قرار گیرند. روسیه این تهدید را تجربه کرده است؛ در سپتامبر ۲۰۲۲، دو کارمند سفارت این کشور در کابل کشته شدند و در مارس ۲۰۲۴، در حمله به تالار کنسرت کروکوس در مسکو، ۱۴۵ نفر جان خود را از‌دست‌دادند.
آیا شاهد آغاز عصری نو در مناسبات بین کشورها هستیم؟
به رسمیت شناختن اداره طالبان توسط روسیه، می‌تواند نقطه شروع تغییر در رویکرد جهانی نسبت به افغانستان باشد. این اقدام ممکن است روند عادی‌سازی روابط دیپلماتیک را سرعت ببخشد و همزمان رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی برای افزایش نفوذ در افغانستان را تشدید کند.
پایداری دیپلماتیک اداره طالبان قابل‌توجه بوده است؛ آنها توانستند با پیگیری‌های مستمر، برای نخستین‌بار از سوی یک قدرت جهانی و نه از سوی یک کشور همسایه یا هم‌پیمان مذهبی، به رسمیت شناخته شوند، این موضوع می‌تواند نشانه‌ای از دگرگونی در روند تشکیل دولت و تحول در سیاست خارجی اداره طالبان باشد.
در‌حالی‌که تحولات میدانی به تدریج شیوه‌های سنتی دیپلماسی را تغییر می‌دهند، روسیه رویکرد خود را مشخص کرده و اکنون نگاه‌ها به واکنش سایر بازیگران در این صحنه پیچیده ژئوپلیتیکی معطوف شده است.
پرچمی که بر فراز سفارت افغانستان در مسکو برافراشته شده، تنها یک نشان ملی نیست؛ بلکه نمادی است از تغییر در نظم جهانی که در آن رویکردهای عمل‌گرایانه جایگزین بسیاری از روش‌های گذشته شده‌اند و واقعیت‌های موجود میدانی تاثیر فزاینده‌ای بر روابط دیپلماتیک می‌گذارند.
این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.
