هند سره د اوربند له یوې اونۍ وروسته، د پاکستان د بهرنیو چارو وزیر د خپل هېواد تر ټولو لوی وسلو عرضه کوونکي، چین ته سفر کړی دی. د دې وسلو فعالیت د شنونکو او حکومتونو لپاره د پام وړ موضوع ګرځېدلې ده.

د روانې میاشتې په پیل کې د څلور ورځو جګړې تر ټولو د پام وړ ادعا دا وه چې اسلام‌آباد ویلي وو، د چین لخوا ورکړل شوي جنګي الوتکو شپږ هندي الوتکې ویشتلي دي، چې په دې کې درې فرانسوي رافال جنګي الوتکې شاملې وې. ځینې څارونکي دا د بیجینګ د پوځي ځواک د زیاتېدو نښه بولي.

کارپوهانو خبرداری ورکړی چې د تایید شوې معلوماتو نشتوالی او د جګړې محدودیت د دې وسلو د وړتیا په اړه د کره پایلو ترلاسه کول ستونزمن کړي دي.

د آسیا ټولنې د پالیسۍ انسټیټیوټ څخه لایل موریس وویل: "دا د نړیوالې ټولنې لپاره یوه نادره موقع وه چې د چین پوځي وسایل د لویدیځ (هندي) وسلو پر وړاندې په جګړه کې وازمويي."

د راډیو پاکستان د راپور له مخې، د پاکستان د بهرنیو چارو وزیر اسحاق ډار د چین د بهرنیو چارو وزیر وانګ يي په بلنه د دوشنبې په ورځ بیجینګ ته د درې ورځني رسمي سفر لپاره ورسېد.

چین هر کال په دفاعي لګښتونو کې سلګونه میلیارده ډالر مصرفوي، خو د وسلو د صادرولو په برخه کې لا هم د متحده ایالاتو څخه شاته پاتې دی.

د سټاکهولم د نړیوالې سولې د څېړنې انسټیټیوټ (SIPRI) لوړپوړي څېړونکي سیمون ویزمن وویل چې د چین ډرونونه د ترهګرۍ ضد عملیاتو کې کارول کېږي، او د سعودي عربستان لخوا په یمن او په افریقایي هېوادونو کې د یاغیانو پر وړاندې هم کارول شوي دي.

ویزمن زیاته کړه: "خو دا لومړی ځل دی چې له ۱۹۸۰مو کلونو راهیسې یو دولت د چین د وسلو لوی شمېر د بل دولت پر وړاندې په جګړه کې کاروي." هغه د ایران-عراق جګړې ته اشاره وکړه چې په دواړو خواوو کې د چین وسلې کارول شوې وې.

د SIPRI د راپور له مخې، پاکستان د چین د وسلو د صادراتو شاوخوا ۶۳ سلنه برخه جوړوي.

'لومړنی انتخاب'

په وروستۍ جګړه کې، پاکستان د J10-C Vigorous Dragon او JF-17 Thunder الوتکې وکارولې چې د هوا- توغندیو سره سمبال وې.

د سټیمسن مرکز یان سن وویل چې دا لومړی ځل دی چې J10-C په فعاله جګړه کې کارول کېږي.

د پاکستان د هوايي دفاع سیستم هم د چین وسایل کارولي دي، چې په دې کې د HQ-9P اوږد واټن لرونکی د ځمکې څخه هوا ته توغندیز سیستم شامل دی، او د چین رادارونه او وسله وال ډرونونه هم ځای پر ځای شوي وو.

د Quwa دفاعي خبرونو او تحلیلونو ډلې بنسټګر بلال خان وویل: "دا لومړی ځل و چې د پاکستان د ځواکونو لویه برخه د چین وسلو باندې تکیه وکړه او په بنسټیز ډول یې د هغوی د لومړني انتخاب په توګه وکارولې."

هند په رسمي ډول د خپلو الوتکو د له منځه تللو تایید نه دی کړی، که څه هم یوه لوړپوړي امنیتي سرچینې ویلي چې درې الوتکې په کور دننه غورځېدلې دي، خو د هغوی ډول او علت یې نه دی څرګند کړی.

د رافال جوړونکي ډاسو هم په دې اړه تبصره نه ده کړې.

د سینګاپور د نانیانګ ټیکنالوژۍ پوهنتون جیمز چار وویل، رافال د اروپا یو له تر ټولو پرمختللو جنګي الوتکو څخه ګڼل کېږي، په داسې حال کې چې J10-C "آن د چین تر ټولو پرمختللې الوتکه هم نه ده".

چار زیاته کړه، خو که د پاکستان ادعاوې ریښتینې وي، "دا باید حیرانوونکې نه وي... ځکه چې رافال یوه څو موخیزه جنګي الوتکه ده، په داسې حال کې چې J10-C د هوايي جګړې لپاره جوړه شوې او د پیاوړي رادار سره سمبال ده،".

د چین د هوايي دفاع سیستمونه، په هر حال، "داسې نه ښکاري چې د پاکستان د هوايي ځواک په تمه هغسې اغېزمن وو،" د Quwa خان وویل، وروسته له هغه چې هند وویل چې د لاهور ختیځې پولې ته نږدې یې یو سیستم شنډ کړی دی.

که دا ریښتیا وي، د SIPRI ویزمن وویل، "دا به یوه لویه بریا وي او د ځینو الوتکو د له لاسه ورکولو زیان به جبران کړي."

'د پام وړ بیا تنظیم کول'

په دې وروستیو کې د J10-C جوړونکي، د چینګدو الوتکو شرکت، سټاک له څلوېښت سلنې زیات لوړ شو.

د سټیمسن مرکز یان سن وویل: "موږ به ډېر احتمالاً د چین قراردادیانو ته د نورو امرونو شاهدان شو."

د متحده ایالاتو د دفاعي لومړیتوبونو د فکر مرکز جینیفر کاوانا وویل، خو "دا به وخت او د چین د وسلو جوړونکو لخوا د پام وړ بیا تنظیم ته اړتیا ولري چې هېواد د وسلو لوی صادرونکی شي،".

هغې یادونه وکړه چې چین "د ځینو کلیدي برخو، په ځانګړې توګه د الوتکو انجنونو، د ډله ‌ییز تولید وړتیا نه لري."

ویزمن وویل چې هغه فکر کوي د سټاک بازارونو "زیات غبرګون" ښودلی، ځکه چې "موږ لا هم باید وګورو چې ټولې کارېدلې وسلې څومره اغېزمنې وې او که دا واقعاً ډېر څه مانا لري."

څېړونکو وویل، که څه هم نور معلومات څرګند شي، جګړه لا هم د چین د پوځي وړتیاوو په اړه ډېر څه نه څرګندوي. 

د چین خپل سیستمونه او وسلې د هغو وسلو په پرتله چې صادرېږي ډېر پرمختللي دي.

کاوانا وویل، او که څه هم پرمختللې وسلې لرل مهم دي، "تر ټولو مهمه دا ده چې دا وسلې څنګه کارول کېږي،".

د CSIS براین هارټ وویل چې هغه به د وروستیو پرمختګونو په اړه "د ډېرې لوستنې" کولو څخه ډډه وکړي.  

هغه وضاحت ورکړ: "زه فکر نه کوم چې تاسو کولی شئ په مستقیم ډول پرتله وکړئ چې دا د چین جوړ شوي سیستمونه په مختلفو چاپېریالونو کې د متحده ایالاتو په څېر پرمختللو سیالانو پر وړاندې څنګه عمل کوي."

"له دې امله چې د معلوماتو شمېر لږ دی او موږ د دواړو خواوو د پرسونل د وړتیا او روزنې په اړه ډېر څه نه پوهېږو، نو د کره پایلو ترلاسه کول سخت دي."