هنر دیجیتال یکی از مهم‌ترین تحولات هنری معاصر است که با پیشرفت فناوری شکل‌گرفته و مرزهای خلاقیت و بیان هنری را گسترش داده است. این نوع هنر، با استفاده از ابزارهای دیجیتال مانند کامپیوتر، دوربین، تبلت و نرم‌افزارهای پیشرفته، آثار هنری نوینی خلق می‌کند که فیزیکی نبوده و در فضای مجازی و دیجیتال معنا می‌یابند. از دهه ۱۹۶۰ به این سو، هنر دیجیتال با معرفی تکنیک‌ها و فرم‌های جدید، به یکی از سریع‌ترین و پویاترین شاخه‌های هنر بدل شده است. در این مقاله، به بررسی جوانب مختلف هنر دیجیتال، از جمله تأثیر آن بر زیبایی‌شناسی، چگونگی حفظ اصل آثار و نحوه تعامل آن با فناوری‌های نوین به‌خصوص هوش مصنوعی و هنر دیجیتال در ترکیه خواهیم پرداخت.
انقلاب در ارزش‌گذاری هنر
هنر، از بدو پیدایش بشر، همواره به‌عنوان زبانی قدرتمند برای بیان احساسات، اندیشه‌ها و تجربیات درونی انسان عمل کرده است. از نقاشی‌های غارنشینی تا مجسمه‌های باشکوه تمدن‌های باستانی، هنر همواره در حال تحول و تطابق با نیازها و تکنولوژی‌های زمانه خود بوده است.
در عصر معاصر، با پیشرفت چشمگیر فناوری‌های دیجیتال، شاهد تحولی شگرف در عرصه هنر هستیم. هنر دیجیتال، با بهره‌گیری از ابزارها و نرم‌افزارهای پیشرفته، مرزهای خلاقیت را گسترش داده و امکانات بی‌نظیری را برای هنرمندان فراهم کرده است.
در اعماق دنیای صفر و یک‌ها، جایی که منطق و خلاقیت در هم می‌آمیزند، هنر شکلی نوین می‌یابد. هنر دیجیتال، همانند پروانه‌ای رنگارنگ از دل پیلهٔ فناوری بیرون می‌آید و بر بوم بی‌کران دیجیتال می‌نشیند. هر پیکسل، یک نت موسیقی می‌شود که در سمفونی زیبایی به صدا در می‌آید.
هنر دیجیتال، برخلاف هنری‌های سنتی پل ارتباطی میان انسان و ماشین است. جایی که هنر و فناوری در آغوش هم فرومی‌روند و آثاری خلق می‌کنند که هم زیبا هستند و هم هوشمند. این هنر، مرزهای بین واقعیت و مجازی را محو می‌کند و به ما اجازه می‌دهد تا دنیایی فراتر از تصورات خود را تجربه کنیم.
برای بسیاری از هنرمندان سنتی، باز کردن آتلیه به معنای گشودن درب یک مغازه یا فضای کاری فیزیکی است. اما برای هنرمندان امروزی و فعالان هنر دیجیتال، آتلیه همان اتاقی است که در آن زندگی می‌کنند. باز کردن آتلیه برای این هنرمندان یعنی کنارزدن پرده‌ها، روشن‌کردن لپ‌تاپ یا زدن دکمه پاور کامپیوتر. سبک زندگی و ساعت‌های کاری آنها انعطاف‌پذیرتر و متفاوت است.
در دهه‌های ۱۹۴۰ و ۱۹۵۰، زمانی که کامپیوترها هنوز در ابتدای راه بودند، هنرمندان جسور اولین گام‌ها را برای خلق آثار هنری دیجیتال برداشتند. این تلاش‌ها در نهایت به تولد یک جریان هنری جدید منجر شد که امروزه به‌عنوان «هنر دیجیتال» شناخته می‌شود.
هنر دیجیتال، واژه‌ای که در دهه ۱۹۸۰ وارد دنیای هنر شد، امروزه به یکی از محبوب‌ترین و پرکاربردترین سبک‌های هنری تبدیل شده است. اگرچه ریشه‌های این هنر به دهه ۱۹۶۰ بازمی‌گردد، اما این دهه ۸۰ بود که شاهد شکوفایی آن با ابزارهای ساده‌ای مانند نرم‌افزار Paint بود.
به دنیای سنتی برگردیم، تابلوی «مونالیزا»، شاهکار لئوناردو داوینچی، کاملاً تک‌نسخه‌ای و بی‌همتا است. آیا کسی می‌تواند این اثر تاریخی را با تابلویی معمولی مبادله کند، با این فکر که هر دوی آنها تابلوی نقاشی هستند؟ البته که خیر!
مونالیزا با ۸۶۰ میلیون دلار در سال ۲۰۲۳، همچنان از مطرح‌ترین و گران‌ترین نقاشی‌های جهان محسوب می‌شود. این اثر که از زمان خلق آن چندین قرن می‌گذرد روی چوب سپیدار نقاشی شده است و در حال حاضر در موزه لوور پاریس قرار دارد.
در دنیای سنتی، افراد کلکسیون‌های بزرگی از اشیای باارزش جمع‌آوری می‌کردند؛ در دنیای مدرن، شاید یک توییت گران‌بها همان ارزش را داشته باشد. انسان‌ها همواره در جستجوی جمع‌آوری چیزهایی هستند که برایشان ارزشمند به نظر می‌رسد و این اشیا در انواع و اشکال گوناگونی یافت می‌شوند. نقطه مشترک همه آنها، یکتایی و منحصربه‌فرد بودن است. در واقع، هر چیزی که بتوان از آن نسخه‌های بی‌شماری تولید کرد، به‌ندرت به‌عنوان یک کلکسیون ارزشمند شناخته می‌شود. اما در دنیای دیجیتال امروزی، عتیقه‌هایی به فروش می‌رسند که ذاتا قابلیت کپی‌شدن دارند.
ماهیت فایل‌های دیجیتال این است که با چند کلیک می‌توان آنها را تکثیر کرد؛ نه فقط یک نسخه بلکه میلیون‌ها نسخه از آن را می‌شود کپی کرد؛ بنابراین، به‌ظاهر به نظر می‌رسد یک اثر دیجیتال هیچ‌گاه نمی‌تواند منحصربه‌فرد باشد. آیا این برداشت صحیح است؟ پاسخ این سؤال را باید در پدیده‌ای به نام NFT (توکن غیرقابل‌معاوضه) جستجو کرد.
چرا آثار هنری دیجیتال میلیون‌ها دلار می‌ارزند؟
برای مثال، اولین توییت جک پاتریک دورسی، بنیان‌گذار و مدیرعامل پیشین توییتر (که اکنون ایکس نامیده می‌شود) و شرکت پرداخت همراه اسکویر، باوجود آنکه هر فردی می‌توانست آن را ببیند یا حتی کپی کند، به قیمت حیرت‌انگیز سه و نیم‌میلیون دلار به فروش رسید. اما نکته کلیدی اینجا است که چیزی که فروخته شد نه خود توییت، بلکه سند مالکیت دیجیتالی آن در یک فضای غیرمتمرکز اینترنتی بود؛ چیزی که به آن NFT می‌گویند.
آلبوم موسیقی «ماورابنفش» از بئلاوو به قیمت ۱۲ میلیون دلار فروخته شد و آثار هنری گرایمز نیز به ارزش ۶ میلیون دلار به فروش رفتند. درحالی‌که تمام این آثار به‌راحتی در اینترنت در دسترس هستند و با چند کلیک ساده می‌توان آنها را ذخیره کرد، این ارزش‌های چندمیلیون‌دلاری به‌خاطر مفهوم NFT است که سند مالکیت دیجیتالی آثار را تایید و تضمین می‌کند.
NFT یا توکن تک‌نسخه‌ای، یک سند مالکیت دیجیتال است که بر روی بلاک‌چین ثبت می‌شود و نشان‌دهنده مالکیت یک دارایی دیجیتالی مانند آثار هنری، عکس، موسیقی یا ویدیو است. این توکن‌ها به دلیل غیرقابل‌تعویض و کپی بودن، هرکدام منحصربه‌فرد هستند و نمی‌توان آنها را با دیگری جایگزین کرد.
فرض کنید یک نقاشی دیجیتال خلق کرده‌اید. با تبدیل آن به NFT، می‌توانید این اثر را به‌صورت منحصربه‌فرد در بازارهای آنلاین بفروشید. خریدار این NFT مالک اصلی و تنها نسخه از نقاشی شما خواهد بود.
NFT را می‌توان؛ مانند شناسنامه‌ای برای آثار هنری دیجیتال دانست. با داشتن آن، مالکیت شما بر یک اثر مشخص می‌شود و از کپی شدن آن جلوگیری می‌شود. به‌عنوان‌مثال، اگر نقاشی از یک گربه بامزه کشیده‌اید و آن را در بازار آنلاینی مثل اوپن‌سی (Opensea) به فروش بگذارید، خریدار گواهی مالکیت این اثر را به‌صورت یک فایل دیجیتالی در کیف پول خود ذخیره می‌کند که به طور دائمی بر روی بلاک‌چین ثبت شده است.
اگرچه شبکه‌های بلاک‌چین که اساس کار NFTها هستند، مقادیر عظیمی از انرژی را مصرف می‌کنند و این چالش محیط زیستی بر آنها سایه افکنده است، بسیاری از هنرمندان هنوز به این فناوری به‌عنوان یک فرصت جدید نگاه می‌کنند و از طرفی تلاش‌های زیادی وجود دارد که برای مصرف انرژی چاره‌ای اندیشیده شود.
تاکید بر ارزش هنر انسانی در مقابل هوش مصنوعی
ظهور هوش مصنوعی، اگرچه چالش‌هایی را برای هنرمندان ایجاد کرده است، اما درعین‌حال فرصت‌های جدیدی را نیز پیش روی آنها قرار داده است. هنرمندان می‌توانند با بهره‌گیری از ابزارهای هوش مصنوعی، خلاقیت خود را به سطح بالاتری ببرند و آثار هنری بی‌نظیری خلق کنند. بااین‌حال، اهمیت حفظ اصالت و ارتباط انسانی در هنر همچنان پابرجاست و هنرمندان باید بتوانند تعادلی میان فناوری و خلاقیت انسانی برقرار کنند.
اگرچه هوش مصنوعی ابزارهای قدرتمندی را برای خلق آثار هنری در اختیار هنرمندان قرار داده است، اما نقش هنرمند در این فرایند همچنان محوری است. همان‌طور که بارت اشاره می‌کند، هنرمند در واقع خالق سیستمی است که تصویر را تولید می‌کند. او با تنظیم پارامترها و الگوریتم‌ها، مسیر تولید اثر هنری را هدایت می‌کند. کرسپو نیز بر این نکته تأکید دارد که تعامل با هوش مصنوعی مانند تعامل با یک کودک است که نیاز به مراقبت و هدایت دارد. در واقع، هوش مصنوعی تنها ابزاری است در دست هنرمند برای تحقق ایده‌های خلاقانه او.
با همهٔ این موارد مخالفت با نفوذ روزافزون هوش مصنوعی در عرصه هنر دیجیتال، به یک جنبش اجتماعی تبدیل شده است. هرچه آشنایی مردم با آثار تولید شده توسط هوش مصنوعی بیشتر می‌شود، تمایل آنها به آثار اصیل و خلق شده توسط انسان نیز افزایش می‌یابد. مخاطبان امروز به دنبال ارتباط عمیق‌تر و شخصی‌تر با هنر هستند و می‌خواهند از ارزش و اصالت آثار هنری دست‌ساز حمایت کنند.
رسانه‌های اجتماعی به‌عنوان یک پلتفرم قدرتمند، بر تحولات هنر دیجیتال تأثیر بسزایی گذاشته است. رقابت شدید در این فضا، هنرمندان را بر آن داشته تا با ایجاد سبک‌های شخصی و ارتباط نزدیک‌تر با مخاطبان، آثار خود را از تولیدات هوش مصنوعی متمایز کنند. این رویکرد، ضمن تقویت ارتباط انسان‌محور بین هنرمند و مخاطب، به تکامل و تنوع در هنر دیجیتال کمک کرده است.
هنر دیجیتال در ترکیه
فرم‌های هنری دنیای دیجیتال در اوایل قرن ۲۰، ترکیه را نیز تحت‌تأثیر قرار دادند. این تأثیر فقط به هنر دیجیتال یا عکاسی محدود نشد، بلکه در مجسمه‌سازی، موسیقی، نرم‌افزار، ادبیات، معماری و سینما نیز نقش مهمی ایفا کرد.
در ترکیه، هنر دیجیتال و هنرمندان این حوزه به طور چشمگیری رشد کرده‌اند و رسانه‌های ملی و دولتی نیز توجه ویژه‌ای به این موضوع دارند. به‌طوری که کانال TRT2، یکی از شبکه‌های سازمان رادیو و تلویزیون دولتی ترکیه، با برنامه‌ای هفتگی و جامع به بررسی شیوه‌های تولید هنر دیجیتال در سطح جهانی و در ترکیه، فضاهای نمایش آثار هنر دیجیتال و مدل‌های درآمدی آنها می‌پردازد. در ادامه، به معرفی مختصر چند تن از هنرمندان و پیشگامان هنر دیجیتال در ترکیه خواهیم پرداخت.
تئومان مادرا یک هنرمند عکاسی و چندرسانه‌ای است. او در فضای دیجیتال عکس‌های انتزاعی تولید می‌کند که از نور الهام گرفته‌اند. فعالیت حرفه‌ای خود را در سال ۱۹۶۴ با برگزاری نمایشگاهی در گالری هنر بی‌اوغلو استانبول آغاز کرد. او در فضای دیجیتال تولیدات خود را تحت تأثیر جنبش «فلوکسوس» انجام داده است. مادرا با استفاده از چندرسانه‌ای، ویدئو، چیدمان و موسیقی در موزه نقاشی و مجسمه‌سازی اجراهایی به نمایش گذاشته است و جوایز متعددی کسب کرده است.
رها بیلیر، این هنرمند ترک با تکنیک‌های پردازش عکس در فضای دیجیتال آثارش را خلق می‌کند. این هنرمند که در سطح ملی و بین‌المللی جوایز متعددی دریافت کرده است، نمایشگاه‌های بسیاری از آثار خود برگزار کرده است، در زمینه هنر دیجیتال، آثار او با استفاده از تکنیک‌هایی مانند پردازش عکس و چیدمان موردتوجه قرار گرفته‌اند.
صادق دمیراؤز، این هنرمند و عکاس ترک در عکاسی از موضوعات مختلف هنر دیجیتال در آثارش استفاده می‌کند. به گفته خودش، او از تکنیک «ترکیب چندرسانه‌ای» استفاده می‌کند. طبیعت، انسان و زن از موضوعات برجسته در آثار او هستند.
سیبل آوجی توغال، در زمینه‌های گرافیک چندرسانه‌ای، چندرسانه‌ای تعاملی، طراحی وب و نقاشی دیجیتال فعالیت می‌کند. با نگاهی به آثار او می‌توان مشاهده کرد که مضامین کدنویسی، طراحی مفهومی و انتزاع‌سازی را به طور مؤثری به کار می‌برد.
هانده شکرجی‌لر، هنرمند ترک متولد ۱۹۸۲ هنرمندی است که با مجسمه‌های فیگوراتیو خود موردتوجه قرار گرفته است. در آثار او می‌توان رویکرد واقع‌گرایانه دوره‌های رنسانس و هلنیستی را مشاهده کرد. تأثیرات فناوری و تکنیک‌های تولید نوین در آثارش به‌وفور دیده می‌شود. او فرم‌های کلاسیک را با امکانات دیجیتال ترکیب می‌کند و با استفاده از مضامینی چون کدگذاری باینری، انتزاع‌سازی و طراحی، در زمینه مجسمه‌سازی دیجیتال در ترکیه آثاری ارائه می‌دهد.
رفیق آنادول، هنرمند ترک متولد ۱۹۸۵ است که در آثار دیجیتالی خود از فرم‌ها، تکنیک‌ها و مضامینی مانند هوش مصنوعی، الگوریتم، حافظه و بازتولید استفاده کرده و آنها را با رویکردی تاریخی از گذشته تا آینده بررسی می‌کند.
تولگا توزون، متولد ۱۹۷۱، هنرمندی است که در زمینه موسیقی دیجیتال فعالیت می‌کند. آثار متعددی از وی در ترکیه منتشر شده است.
محمت اونال، هنرمند، آهنگساز و توسعه‌دهنده نرم‌افزارهای موسیقی مستقر در استانبول است. اونال که از پیشینه قوی موسیقی برخوردار است، از هارمونی اشیای فنی تأثیر می‌پذیرد. توسعه سازها و الگوریتم‌های خود، بخش جدایی‌ناپذیر فرایند خلاقانه اوست. پروژه‌های او در شهرهایی چون واشنگتن، ملبورن، استانبول، نیومکزیکو، ژنو، پاریس، پراگ، بارسلونا و لینتس به نمایش گذاشته شده و جوایز بین‌المللی متعددی همچون جایزه طراحی نقطه قرمز، جوایز بین‌المللی طراحی، جایزه ذهن‌های خلاق ADC ، جایزه طراحی آلمان و... را به دست آورده است.
دکترسلجوق آرتوت، پژوهش‌ها و تولیدات هنری سلجوق آرتوت بر ابعاد نظری و عملی رابطه انسان و فناوری متمرکز است. آرتوت دکترای خود را در رشته رسانه و ارتباطات از مرکز آموزش عالی اروپا (European Graduate School) در سوئیس به اتمام رسانده است.
او به‌عنوان دانشیار در برنامه هنرهای بصری و طراحی ارتباطات بصری دانشگاه سابانجی ترکیه تدریس می‌کند.
آرتوت از سال ۱۹۹۸ عضو یک گروه موسیقی آوانگارد پست راک بوده و با این گروه چندین آلبوم منتشر کرده است. او در سال ۲۰۱۶ گروه RAW (rawlivecoding) که آثار سمعی - بصری با تمرکز بر کدنویسی و خلاقیت تولید می‌کند، تأسیس کرد. آرتوت در نمایشگاه‌های مختلف در سراسر جهان شرکت کرده و آثارش در مجموعه‌های گوناگونی به نمایش درآمده است. فعالیت‌های هنری وی توسط گالری زیلبرمن نمایندگی می‌شود.
هنر دیجیتال به‌عنوان یکی از تحول‌آفرین‌ترین شاخه‌های هنر معاصر، با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین همچون کامپیوتر، هوش مصنوعی و بلاک‌چین، دنیای هنر را به طرز شگرفی تغییر داده است. این نوع هنر، نه‌تنها مرزهای خلاقیت را گسترش داده؛ بلکه ارزش‌های جدیدی در زمینه مالکیت و اصالت آثار هنری معرفی کرده است، از جمله از طریق NFT که به آثار دیجیتال هویت منحصربه‌فرد می‌بخشد.
در ترکیه، هنرمندان دیجیتال با استفاده از تکنیک‌ها و ابزارهای پیشرفته، سهم قابل‌توجهی در گسترش و پیشرفت هنر دیجیتال داشته‌اند. از تئومان مادرا تا رفیق آنادول، هنرمندان ترکیه‌ای با خلاقیت و نوآوری‌های خود، به شکل‌دهی و توسعه این عرصه کمک کرده‌اند. باتوجه‌به پیشرفت‌های سریع در این حوزه، اهمیت حفظ اصالت انسانی در کنار فناوری و شناخت تأثیرات آن بر هنر، همچنان در کانون توجه است.
این نوشته توسط یکی از همکاران فریلنسر تی‌آرتی گلوبال فارسی به رشته تحریر درآمده است. نظرات بیان شده در این نوشته نظر نویسنده مطلب است و الزاما بازتاب رویکرد تی‌آرتی گلوبال فارسی نمی‌باشد.
