Ирандын Суу изилдөө борборунун башчысы Мохаммад Реза Кавианпур бул тынчсыздандырган тенденцияны ырастады. Акыркы бир жылдын ичинде эле суунун деңгээли 25 сантиметрге төмөндөп, болжолдор абалдын андан ары начарлай тургандыгын көрсөтүүдө. Себеби эмне? Глобалдык жылуу.
Каспий деңизинен 190 миллиард куб метрден ашык суу мурда эле бууланып кеткен. Бул жөн гана сууга таасир этпестен, жердин өзүн кайра калыптандырууда. Ирандын жээк тилкесинде суу тартылып жаткандыктан, топурак чөгүүдө, кээ бир жерлерде 9 сантиметрге чейин жетти.
Каспийдин мурда түшүмдүү болгон жээктери эми кунарсыз жерлерге айланууда. Ирандын Мазандаран провинциясында 1,5 миллион чарчы метр кургак аймак пайда болду. Мурда көк шиберлүү, гүлдөп турган жер эми кургап баратат. Ички иштер министри Ахмад Вахиди баш болгон Иран бийлиги эскерткендей, эгер бул тенденция уланса, Каспий деңизи бир нече он жылдын ичинде соолуп калышы мүмкүн. Миң жылдар бою бар болуп келген суу көлмөсү биздин өмүрүбүздүн ичинде жок болушу мүмкүн.
Ирандын суу кризиси мунун менен эле бүтпөйт. Мурда Жакынкы Чыгыштагы эң чоң көл болгон Урмия көлү азыр экологиялык кайдыгерликтин кайгылуу окуясын айтып турат. Спутниктик сүрөттөр анын суусунун 4 пайызы гана калганын көрсөтүүдө. Мурда жандуу экосистема болгон нерсе азыр тез арада жансыз туз талаасына айланууда. Эксперттер эң жаманы али алдыда деп божомолдошууда. Ал кичирейген сайын, жаңыдан ачылган жер чаң баскан ээн талаага айланууда. Кургап бараткан көл айлана-чөйрөгө жана жакын жердеги коомчулуктарга коркунуч туудурган катаал туз бороондорун пайда кылат деп күтүлүүдө.
Каспий деңизи тартылган сайын, анын Урмия көлүнүн кайгылуу тагдырын кайталашы мүмкүн. Ирандын жогорку кызмат адамы Али Байтоллахи бул үчүн Орусияны күнөөлөйт. Каспийдин суусунун 84 пайызын камсыз кылган Волга дарыясы орус бөгөттөрү, айыл чарбасы жана өнөр жай долбоорлору тарабынан катуу эксплуатацияланган. Бул Каспийге олуттуу таасирин тийгизди, Казакстан сыяктуу өлкөлөр да кысымды сезүүдө. Актау портуна суу деңгээлинин төмөндөшүнөн улам өзгөчө кырдаал жарыяланган.
Эгерде Орусиянын суу ресурстарын башкаруу саясаты өзгөрбөсө, Каспий кийинки 20 жылда туурасынын жарымын жоготушу мүмкүн. Казакстан менен Түркмөнстанда пайда болгон чаң бороондору күчөп, миллиондогон адамдарга таасирин тийгизет. Бирок бул жөн эле экологиялык кыйроо эмес - Түркмөнстандагы Түркмөнбашы жана Казакстандагы Актау сыяктуу Каспий деңизинин портторунун айланасында курулган экономикалар маанилүү суу жолдору кургап калгандыктан, кыйроо коркунучунда турат.
Анда, муну токтотуу үчүн эмне кылса болот? 2003-жылы Каспийге чектеш беш өлкө бул назик экосистеманы коргоо үчүн Тегеран конвенциясына кол койгон. Бирок бүгүнкү күндө, айыптоолор көбөйүп, чектелүү аракеттер менен, Каспийдин келечеги белгисиз бойдон калууда. Экологдор макул - бул жөн гана бир өлкөнү күнөөлөө маселеси эмес. Айлана-чөйрөнү коргоо боюнча эксперттер бул жөн эле бир өлкөнү күнөөлөгөндүк эмес деген пикирде. Ирандын өзүнүн сууну туура эмес башкаруусу, дүйнөлүк климаттык кризис менен бирге, Каспийди кыйроонун чегине жеткирүүдө роль ойногон. Бөгөттөр, суу ресурстарын ашыкча пайдалануу жана жаан-чачындын азайышы - булардын баары кризистин бир бөлүгү.
Чындык ачык-айкын: эгерде Каспий деңизи кургай берсе, анын таасири айлана-чөйрөдөн алда канча алыска жетет. Бүтүндөй экономикалар кыйрашы мүмкүн. Маанилүү соода жолдору жок болушу мүмкүн, жана мүмкүн эң кайгылуусу, уникалдуу жаныбарлар дүйнөсү менен бай биологиялык көп түрдүүлүктүн мекени болгон экосистема оңдоого болбой турган зыянга учурайт.
Каспий деңизи жөн эле суу көлмөсү эмес. Бул - жашоо булагы. Жана ага көз каранды миллиондогон адамдар үчүн, бүтүндөй аймактын келечеги үчүн, анын жок болуп кетүүсүнө жол берүүгө болбойт.
Бул подкаст Ата Шахиттин TRT World үчүн жазган макаласынын негизинде даярдалган.
