Вашингтон потпиша одбранбен договор со Грчката администрација на Јужен Кипар (ГАЈК), што предизвика загриженост и критики во Туркије. Островот Кипар е поделен меѓу Турската Република Северен Кипар (ТРСК) и ГАЈК.

Оваа поделба на северен и јужен дел произлезе од етничките тензии во 1960-тите, кои ги принудија кипарските Турци да бараат засолниште на северот на островот. Анкара интервенираше за да ги заштити животите и имотите на стотици илјади Турци во Кипар, каде што грчката воена хунта се обидуваше да воспостави целосна контрола.

Истиот овој конфликт доведе до тоа САД да ја напуштат Туркије, иако таа беше нивен сојузник во НАТО. Наместо да ѝ помогнат, САД воведоа ембарго на оружје за Туркије, прекинувајќи ја нејзината линија на снабдување со витално воено вооружување.

„Писмото на Џонсон“, испратено од американскиот претседател Линдон Б. Џонсон до турскиот премиер Исмет Инени во 1964 година, ја предупреди Туркије да не интервенира во Кипар. Острата содржина на ова писмо остави длабок белег врз турската надворешна политика, сеејќи недоверба кон Западот. Ембаргото што следеше по турската интервенција во 1974 година уште повеќе ја потенцираше зависноста на Туркије од странските добавувачи и ранливоста што истата ја носеше.

„Ова беше повик за будење“, вели Вејсел Курт, доцент на Универзитетот Истанбул Меденијет и ко-автор на „Развојот на турската одбранбена индустрија“. „Реакцијата не само што ја разниша довербата на Туркије во САД, туку и ја откри потребата од постигнување самоодржливост во одбранбената индустрија“, додава тој.

Во наредните децении, Туркије постепено премина од увоз на воена опрема кон производство на напредно вооружување од домашни фабрики. Напорите за самоодржливост значително се засилија во последните 20 години под водство на претседателот Реџеп Таип Ердоган.

На почетокот на 21-от век, Туркије зависеше од увоз за 80 отсто од своите одбранбени потреби. Денес, таа бројка е сведена на само 20 отсто.

Во некои области, особено во производството на воени дронови, Туркије стана глобален лидер. Извозот на одбранбени производи, кој во 2002 година изнесуваше 248 милиони долари, достигна 4,39 милијарди долари во 2022 година, вклучувајќи продажба на дронови, оклопни возила и фрегати. Владата на Туркије најави дека буџетот за 2024 година ќе биде два и пол пати поголем од претходната година.

Според Курт, неколку фактори ја поттикнаа Туркије да ја засили својата одбранбена индустрија. „Политичкото раководство, соработката меѓу јавниот и приватниот сектор и вложувањата во истражување и развој одиграа голема улога“, вели тој. „Но, најважен фактор е решителноста на политичкото раководство.“

Реакција на променливиот светски поредок

Фокусот на Туркије кон градење домашни одбранбени капацитети во последните две децении се совпаѓа со предизвиците што таа ги доживеа на своите источни граници и во поширокиот регион. Тој процес, исто така, се одвиваше во време кога западните сојузници ѝ го свртеа грбот.

На пример, вооружените дронови „Бајрактар“ се прославија откако беа искористени против терористите во Сирија за време на операцијата „Маслиново гранче“.

Курт вели дека народните востанија во Блискиот Исток во 2011 година, сириската граѓанска војна, прекуграничниот тероризам и американската поддршка за терористичките групи ПКК/ЈПГ во Сирија се меѓу факторите што го обликуваа турскиот пристап кон одбранбената индустрија.

Иако НАТО сојузниците ѝ обезбедуваа оружје на Туркије, тие често ја ускратуваа клучната технологија и ја попречуваа продажбата на витални компоненти.

„Ова е главната причина зошто Туркије бараше алтернативи, особено за стратешките оружени системи. На пример, преговорите за противвоздушен систем со Кина во 2012 година и набавката на С-400 од Русија во 2017 година“, објаснува Курт.

„Неуспешниот обид за пуч на 15 јули 2016 година и одбивањето на САД да соработуваат со Туркије во борбата против терористичката организација ФЕТО уште повеќе ја зацврстија одлуката на земјата да води независна политичка стратегија.“

Долг процес на трансформација

Турската транзиција кон одбранбена независност е драстично различна од нејзините политики по Втората светска војна. По влезот во НАТО во 1952 година, Туркије во голема мера се потпираше на своите западни сојузници за воена опрема, со што остана во улога на потрошувач.

„Приклучувањето кон НАТО во 1952 година значеше дека странските актери стануваат примарни снабдувачи на Туркије, додека таа имаше улога само на купувач“, вели Курт. „Тоа значеше дека Анкара троши огромен дел од својот буџет за купување оружје од други земји сè до 1990-тите“, додава тој.

Овој аранжман беше доведен во прашање по кризата со Кипар. Како одговор, Туркије во 1973 година ја основа Турската воздухопловна индустрија (ТАИ), а во 1975 година ја формираше АСЕЛСАН за да ја институционализира својата одбранбена индустрија.

Сепак, политичката нестабилност, воените удари и економските кризи во следните децении го забавија напредокот. Под раководство на Ердоган, турската одбранбена стратегија доживеа значителна промена.

Клучните тела во секторот за одбрана, како Советот за одбранбена индустрија и Претседателството за одбранбена индустрија, сега директно му одговараат на претседателот, што ја нагласува важноста што Анкара ја придава на оваа индустрија.

„Сегашното политичко раководство гледа на домашната и националната одбранбена индустрија како на стратешки приоритет, а не само на тактичка одлука“, заклучува Курт.