Global ýylylygyň täsiri bilen Arktikanyň elýeterliligi artdygy saýyn, ýerli ilat öz-özüni dolandyrýan watanlarynyň ABŞ-nyň, Russiýanyň we Hytaýyň arasyndaky geosyýasy göreşde bir oýunjak bolmagyna alada bildirýärler. Trampyň gözegçiligi ele almak ugrundaky tagallalary bolsa, olaryň garaşsyzlyk arzuwlaryna howp salýar.
Liza Solrun Kristiansen her gün ir bilen sagat 4-de turýar we dünýäniň dürli künjeklerinden alyjylaryň isleg bildirýän, Grenlandiýanyň däp bolan Inuit medeniýetini şöhlelendirýän reňkli nagyşly, galyň ýüň köýneklerini örmek bilen meşgullanýar.
Onuň irdenki endigi täzelikleri çalt gözden geçirmekden ybarat, emma soňky döwürde ABŞ-nyň Prezidenti Donald Trampyň onuň watanyna bolan meýilnamalary baradaky habarlar onuň rahatlygyny bozýar.
Kristiansen kenara ýakyn göm-gök buz dagyna seredip: “Men özümi sustupes duýýaryn” diýip belledi.
57 ýaşynda bolan Kristiansen Inuit we Daniýaly ene-atanyň gyzy bolup, Grenlandiýany çäksiz söýýär. Onuň kakasy, suratkeş we mugallym, gyzyl-ak Grenlandiýa baýdagyny dizaýn etmegi bu onuň maşgalasy üçin uly buýsanç çeşmesi.
Kristiansen: “Ol ölüm düşeginde bolan mahaly baýdak hakda köp gürrüň etdi we baýdagyň özüne däl-de, halkyňky bolmalydygyny aýtdy. Ol bir söz aýtdy, men ony hemişe ýatlaýaryn. Ol şeýle diýdi: Men baýdagyň Grenlandiýa halkyny birleşdirmegini umyt edýärin” diýip gürrüň berdi.
Doly aladaly bir ada
Grenlandiýalylar öz-özüni dolandyrýan sebitleriniň, global ýylylygyň Arktika sebitine elýeterliligini ýeňilleşdirmegi bilen ABŞ-nyň, Russiýanyň we Hytaýyň arasyndaky bäsleşikde bir pyýada ýagdaýyna öwrülmegine has köp alada bildirmäge başladylar. Olar Trampyň Grenlandiýany ele almak isleginiň, baý mineral serişdeleri we strategiki howa hem-de deňiz ýollaryny öz içine alýan bu ýeriň garaşsyzlyga tarap ýoluny baglap bilmeginden gorkýarlar.
Bu aladalar geçen ýekşenbe güni ABŞ-nyň wise-prezidenti JD Wensiň aýaly Uşa Wensiň şu hepde Grenlandiýa baryp, milli itli gararaba ýaryşyna gatnaşjakdygyny yglan etmegi bilen has hem güýçlendi. Mundan başgada Milli howpsuzlyk geňeşçisi Maýkl Walts we Energetika sekretary Kris Raýt ABŞ-nyň Grenlandiýanyň demirgazygyndaky harby bazasyna baryp görerler.
Şol saparlaryň yglan edilmegi, Trampyň Grenlandiýanyň ABŞ-nyň düzümine birikdirilmegi baradaky beýanatyny ýaňdandan aýdyp geçen döwründe dartgynlygy has hem artdyrdy. Beýanatlar ABŞ-nyň düzümine girmegine garşy bolan täze parlamentiň saýlanmagyndan diňe 2 gün soň berildi. Tramp mundan başgada ABŞ-nyň Grenlandiýadaky harby bazalaryny göz öňünde tutup: “Belkem ol ýere has köp esger ugradylar” diýip belläp, harby basyş ähtimallygyny ýapyk görnüşde beýan etdi.
Saparlar baradaky habarlar ýerli syýasatçylaryň şol bada garşylyk görkezmegine sebäp boldy. Olar ony, ABŞ-nyň güýjüni görkezmek hökmünde häsiýetlendirdiler.
Grenlandiýa, 1721-nji ýyldan bäri Daniýanyň bir bölegi bolup, onlarça ýyl bäri garaşsyzlyga tarap hereket edýär. Bu, köp Grenlandiýaly tarapyndan goldanýar, emma onuň haçan we nähili amala aşyryljakdygy barada pikirler biri-birinden tapawutly. Olar Daniýany ABŞ bilen çalyşmak islemeýärler.
Mesele şundan ybarat: Grenlandiýa halkara dartgynlyklaryň artýan bir döwründe Trampyň ABŞ-nyň milli howpsuzlygy taýdan tankdygy ähmiýete eýedigini pikir edýän bu adanyň geljegine gözegçilik edip bilermi?
Strategiki ähmiýet
Grenlandiýalylaryň ABŞ-a duşmançylygy ýok.
Amerikalylary onlarça ýyl bäri gowy garşy alýarlar.
ABŞ Grenlandiýany Ikinji jahan urşy döwründe basyp aldy we birnäçe howa we deňiz bazasyny gurdy.
Uruşdan soň Prezident Garri Trumanyň hökümeti "Grenlandiýa ABŞ-nyň howpsuzlygy taýdan diýseň möhümdigi" baradaky bahanasy bilen adany satyn almak isledi. Daniýa bu teklibi ret etdi, ýöne uzak möhletleýin şertnama baglaşdy.
Trump prezident bolan ilkinji möhletinde bu teklibi ýaňadandan gün tertibe getirdi, Daniýa ony şol bada ret etdi we ony metbugat äheňi hökmünde häsýetlendirdi. Emma indi Tramp bu pikiri has tutanýerlilik bilen dowam etdirýär.
Bu aýyň başynda Kongresde eden çykyşynda ABŞ-nyň milli howpsuzlygynyň goralmagy üçin Grenlandiýanyň gözegçilik astyna alynmagynyň zerurdygyny beýan etdi.
Tramp: “Meniň pikirimçe biz ony alarys. Nähili görnüşde bolsada” diýip belledi.
