Turkiyaning xalqaro vositachi sifatidagi muhim roli yana diqqat markazida, chunki Istanbul shu payshanba kuni Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi yangi va ehtimol muhim tinchlik muzokaralariga mezbonlik qilishga tayyorlanmoqda.
Vladimir Putin va Volodimir Zelenskiy Turkiya metropoliyasida yuzma-yuz uchrashib, muzokaralarni davom ettirishga tayyor ekanliklarini bildirishdi, bu esa Anqaraning mintaqaviy va xalqaro diplomatiyadagi markaziy o‘rniga jahon e’tiborini qaratmoqda.
Analitiklarning fikriga ko‘ra, Turkiya Ukraina urushi davomida muhim don eksportini ta’minlashdan tortib, Afrika va boshqa davlatlar o‘rtasidagi tinchlik muzokaralariga mezbonlik qilishgacha bo‘lgan jarayonlarda ishonchli vositachi sifatida o‘zini ko‘rsatdi.
Turkiyaning faol diplomatik ishtiroki Efiopiya va Somali, Ozarbayjon va Armaniston, AQSh va Rossiya o‘rtasidagi mahbuslar almashinuvi, shuningdek, Bolqon mintaqasidagi murakkab nizolar kabi turli mojarolarni qamrab oladi.
“Turkiya turli mintaqaviy kontekstlarda vositachi sifatida o‘z rolini kuchaytirdi. Ukraina-Rossiya urushida ham Ukraina donining eksportini ta’minlashga yordam berdi, bu juda muhim voqea edi,” dedi Anqara Ijtimoiy Fanlar Universiteti olimi Elem Eyrice Tepechikliog‘lu.
Rossiya-Ukraina urushi boshlanganidan beri Turkiya Kiyev va Moskva o‘rtasida markaziy diplomatik figura bo‘lib kelmoqda. 2022-yil 10-mart kuni, mojaro keskinlashganidan bir necha kun o‘tib, Anqara Rossiya va Ukraina tashqi ishlar vazirlarini Antaliya Diplomatiya Forumida muvaffaqiyatli qabul qildi, bu urush boshlanganidan beri eng yuqori darajadagi uchrashuv edi.
Turkiya 2022-yil 28-30-mart kunlari Istanbulda Rossiya va Ukraina muzokaralar guruhlarining yana bir muhim yig‘ilishini tashkil etib, vositachilik harakatlarini davom ettirdi. Anqaraning eng muhim diplomatik yutug‘i esa 2022-yil 22-iyul kuni BMT bilan birgalikda Qora Dengiz Don Tashabbusini amalga oshirish bo‘ldi.
Bu kelishuv urush sababli yuzaga kelgan global oziq-ovqat xavfsizligi tahdidlarini kamaytirishga qaratilgan bo‘lib, xalqaro miqyosda keng e’tirofga sazovor bo‘ldi va Istanbulda Qo‘shma Koordinatsiya Markazining tashkil etilishiga olib keldi.
Turkiya Prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on Moskva va Kiyev bilan ochiq aloqa kanallarini saqlab qoldi. 2022-yil 18-avgust kuni Lvivga qilgan tarixiy tashrifi bilan Erdo‘g‘on NATO yetakchilari orasida urush boshlanganidan beri ikkala davlatga ham tashrif buyurgan yagona rahbar bo‘ldi, bu esa Turkiyaning o‘ziga xos mavqeini aks ettiradi.
Bundan tashqari, Turkiya 2022-yil 22-sentabr kuni Rossiya va Ukraina o‘rtasida muhim mahbuslar almashinuvini muvaffaqiyatli amalga oshirdi.
Efiopiya-Somali nizolarini hal qilishda Turkiya 2024-yil dekabr oyida tarixiy kelishuvga vositachilik qilib, Anqara Deklaratsiyasiga erishdi. Bu kelishuv Efiopiyaning Somali bilan Berbera porti bo‘yicha kelishmovchiliklarini hal qilishga qaratilgan edi.
Ozarbayjon-Armaniston mojarosida ham Turkiya muhim rol o‘ynadi. 2023-yil sentabr oyida Ozarbayjon Armanistonning hujumlari va provokatsiyalariga javoban 44 kunlik harbiy kampaniya orqali Qorabog‘ni nazoratga oldi. Turkiya bu jarayonda harbiy texnologiyalar va diplomatik yordam ko‘rsatib, Ozarbayjonning muvaffaqiyatiga katta hissa qo‘shdi.
Turkiyaning vositachilikdagi muvaffaqiyatlari uzoq muddatli strategiyaga asoslangan bo‘lib, xolislik, tarixiy aloqalar, diplomatik mahorat va strategik geografik joylashuv bilan mustahkamlangan.
Bu jarayon davomida Turkiya, mudofaa sanoati sohasida keng qamrovli hamkorlik, texnologiya transferi va strategik diplomatik yordam koʻrsatish orqali Ozarbayjonning harbiy muvaffaqiyati va undan keyingi tinchlik saʼy-harakatlariga katta hissa qoʻshdi.
Tarixiy xalqaro mahbuslar almashinuvi bo‘yicha Turkiyaning vositachilik sa’y-harakatlari an’anaviy mojarolardan tashqariga chiqdi. 2024-yil avgust oyida Turkiya Milliy razvedka tashkiloti (MİT) yetti mamlakatni qamrab olgan eng yirik mahbus almashinuvidan birini tashkil qildi.
Jami 26 kishi almashildi va yettita samolyotda Anqaraga yetkazildi - Germaniya, Polsha, Sloveniya, Norvegiya, Rossiya va AQShdan ikkita samolyot. Ushbu o'zgarishga Belarus ham kiritildi. O‘n nafar garovga olingan, jumladan, ikki bola Rossiyaga, 13 nafari Germaniyaga, uch nafari esa AQShga yuborilgan.
Bolqon: Mintaqaviy muloqot va barqarorlikka yordam berish Turkiyaning Bolqondagi roli ham uning mintaqaviy barqarorlik va yarashuvga sodiqligini aks ettiradi. 2010-yilda Turkiya, Yugoslaviya urushlari merosi bilan kurashayotgan Bosniya-Gersegovina, Serbiya va Xorvatiyani o'z ichiga olgan uch tomonlama hamkorlik sa'y-harakatlarini boshladi.
Ushbu tashabbus uzoq yillik etnik va siyosiy tafovutlarni bartaraf etish, iqtisodiy hamkorlikni chuqurlashtirish va mintaqaviy integratsiyani rivojlantirishga qaratilgan. Ushbu mexanizm doirasida bugungi kunga qadar to'qqizta tashqi ishlar vazirlari uchrashuvi o'tkazildi, ularning oxirgisi 2024 yil 29 iyun kuni Dubrovnik forumi doirasida Xorvatiyada bo'lib o'tdi.
Boshqa muhim vositachilik qadamlari Turkiya Yaqin Sharqdan Janubi-Sharqiy Osiyo va undan tashqarida vositachi sifatida o'z izini qoldirdi. Tashqi ishlar vazirligi maʼlumotlariga koʻra, Turkiya mojarolarni tinch yoʻl bilan hal etish boʻyicha faol ish olib boradi va bu borada koʻplab tashabbuslarga, jumladan, Iroq, Livan, Falastin va Qirgʻizistonda ichki yarashuvga erishishga harakat qilmoqda.
2011-yilda Turkiya Afgʻoniston va Pokiston bilan birgalikda Afgʻoniston barqarorligiga mintaqaviy egalik qilishni ragʻbatlantirish maqsadida “Osiyo yuragi – Istanbul jarayoni”ni boshladi. Anqaraning Kobul va Islomobod bilan uch tomonlama formati terrorizmga qarshi kurash, savdo va infratuzilma sohasidagi hamkorlikka qaratilgan.
Turkiya, shuningdek, 2011-yilda Janubiy Sudan ajralib chiqqanidan buyon qarama-qarshi boʻlgan ikki davlat oʻrtasidagi ziddiyatni yumshatish maqsadida, Sudan va Janubiy Sudan oʻrtasida qoʻshma iqtisodiy loyihalar orqali ishonchni mustahkamlashga yordam berdi.
Tashqi ishlar vazirligiga ko'ra, Anqara Eron yadro dasturini muloqot orqali tinch yo'l bilan hal qilishni qo'llab-quvvatlagan bo'lsa-da, Filippin janubidagi tinchlik jarayonini ham qo'llab-quvvatlagan.
Mutaxassislarning ta’kidlashicha, Turkiyaning vositachilik strategiyasi yangi hodisa emas, balki o’nlab yillar davom etgan barqaror tashqi siyosat tashabbusining natijasidir.
Anqara Ijtimoiy fanlar universitetining Afrika tadqiqotlari boʻlimidan Tepecikliogʻlu 2010-yilda BMT doirasida “Tinchlik uchun vositachilik” tashabbusini yoʻlga qoʻyishda Turkiyaning faol roliga eʼtibor qaratdi. Bu tashabbus mojarolarni hal qilishda vositachilik roli haqida xalqaro xabardorlikni sezilarli darajada oshirdi.
"Bu hozirda bir necha Afrika davlatlarini o'z ichiga olgan Vositachilik Do'stlari guruhining kengayishiga olib keldi. Bu mojarolarni hal qilishda vositachilik roli haqida xabardorlikni oshirishda muhim rol o'ynadi ", deb tushuntirdi u.
Shunga o'xshash fikrlarni ifoda etgan sobiq vositachilik maslahatchisi Esra Juhadar, Turkiyaning vositachilik harakatlari uzoq yillardan beri davom etganini, ammo so'nggi muvaffaqiyatlar bu harakatlarning global ahamiyatini oshirganini aytdi.
“Turkiya global va mintaqaviy darajada vositachilik boʻyicha siyosat ishlab chiqishga koʻp hissa qoʻshgan va buni oʻnlab yillar davomida amalga oshirgan”, dedi u. U Turkiyaning BMTdagi Vositachilik Doʻstlari Guruhi, Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik Tashkiloti (YXHT) va Islom Hamkorlik Tashkiloti (IHT) kabi tashkilotlardagi muhim roliga eʼtibor qaratdi.
Nima uchun Turkiya ishonchli vositachi sifatida ko'riladi? Mutaxassislar ziddiyatli davlatlar Turkiyani ishonchli vositachi sifatida ko‘rishining bir qancha sabablarini ta’kidladilar.
Tepejikliog'luning so'zlariga ko'ra, Turkiyaning neytral pozitsiyasi va turli davlatlar bilan chuqur ildiz otgan aloqalari vositachilik ishonchliligini mustahkamlaydi.
“Turkiya dunyoning turli davlatlari tomonidan ishonchli vositachi sifatida qaralmoqda, nafaqat hozirda yaqin aloqada boʻlgan Afrika davlatlari, balki Turkiyani boshqalardan koʻra ishonchliroq deb hisoblaydigan boshqa davlatlar ham",-deydi u.
Tepejikliog'lu, Turkiyaning Somali va Efiopiya o'rtasidagi muvaffaqiyatli vositachiligi Anqaraning har ikki o'lka bilan mustahkam tarixiy aloqalaridan kelib chiqqanligini ta'kidladi. Efiopiya Turkiyaning vositachiligini alohida talab qildi va Somali buni iliq kutib oldi, dedi u.
“Somali Turkiyaning Afrika siyosatidagi asosiy ittifoqchisi, Efiopiya bilan munosabatlari Usmonlilar imperiyasi davridan boshlangan”, - deya qoʻshimcha qildi u.
Turkiyaning ishonchli vositachi maqomiga ega bo‘lishi uning Afrikaga qaratilgan keng qamrovli siyosatining natijasidir. Ushbu siyosat keng ko'lamli gumanitar va rivojlanish loyihalarini, afrikalik talabalar uchun ta'lim imkoniyatlarini va mustahkam savdo va sarmoyaviy aloqalarni o'z ichiga oladi. Tepejikliog'lu, Turkiyaning Afrika davlatlarida ko'plab elchixonalari bor va milliy aviakompaniyasi qit'aning ko'plab yo'nalishlariga parvoz qiladi, dedi.
Turkiya nodavlat notijorat tashkilotlari va jamoat tashkilotlari ham yirik gumanitar va taraqqiyot loyihalarida, jumladan, afrikalik talabalarga ta’lim olish imkoniyatini taqdim etishda ishtirok etmoqda, deya qo‘shimcha qildi u.
"Bu bir kechada sodir bo'lmadi. Bu Turkiyaning Afrika uchun savdo aloqalari, sarmoyaviy aloqalar, xavfsizlik sohasida hamkorlik, ta'lim ob'ektlari va boshqalarni o'z ichiga olgan juda keng qamrovli strategiyasining mahsulidir", dedi akademik.
“Bu Turkiyaning koʻplab Afrika davlatlari tomonidan ishonchli aktyor sifatida koʻrilishiga imkon berdi”. Juhadar mediatorlar ega bo'lishi kerak bo'lgan ikkita muhim xususiyatni ta'kidladi: xolislik va resurslar.
Turkiyaning vositachiligi xolisligi va mazmunli manbalar va yechimlarni taqdim eta olishi bilan mustahkamlangan, dedi u. Qarama-qarshi tomonlarni Turkiya vositachiligiga kirishga undaydigan yana bir omil uning geografik joylashuvi va mojaro zonalariga yaqinligidir, deydi u.
Juhadar, madaniy va tarixiy aloqalar kabi kimlik bilan bog'liq omillar Turkiyaning muvaffaqiyatli vositachilik natijalariga katta hissa qo'shganini qo'shimcha qildi.
"Bu, masalan, Afg'oniston-Pokiston vositachiligiga olib kelgan aktivlarning katta qismi edi", dedi u.
Turkiyaning ortib borayotgan global vositachilik roli betaraflik, tarixiy aloqalar, diplomatik mahorat va strategik geografik joylashuv bilan mustahkamlangan uzoq muddatli strategiyani aks ettiradi. Global mojarolar davom etar ekan, tahlilchilarning aytishicha, Anqaraning diplomatik sa'y-harakatlari samarali vositachilikning muhim ahamiyatini ko'rsatmoqda va Turkiya xalqaro tinchlik o'rnatish sa'y-harakatlarida ajralmas o'yinchi sifatida paydo bo'ldi.
