Kakao dunyoning eng sevimli lazzati – shokoladning asosiy tarkibiy qismidir. Biz uni qayerdan kelib chiqqanini o‘ylamasdan iste’mol qilamiz. Biroq har bir luqma bilan mehnat va tengsizlikning murakkab hikoyasini tatib ko‘ramiz. Ushbu epizodda biz dunyoda eng ko‘p kakao yetishtiradigan mamlakatlar eng kam foyda olayotganini ko‘rib chiqamiz.

Keling, G‘arbiy Afrikadan boshlaylik. Xalqaro kakao tashkiloti hisobotiga ko'ra, dunyodagi kakaoning 70% dan ortig'i shu erda ishlab chiqariladi.

Bu yerda G‘arbiy Afrikaning Kot-d'Ivuar va Gana davlatlari dunyodagi eng yirik kakao ishlab chiqaruvchi davlatlar hisoblanadi. Qizig'i shundaki, kakao aslida G'arbiy Afrikaga xos emas. Uning vatani Janubiy Amerikadagi Amazon tropik o'rmonlaridir.

Kakao G'arbiy Afrikaga 1800-yillardagi mustamlakachilik davrida portugallar tomonidan Yevropa talablarini qondirish uchun olib kelingan.

Shokolad sanoatini rivojlantirish o'rniga Afrika qit'asida kakao yetishtirildi va xom kakao donalarini qayta ishlash uchun dunyoning boshqa davlatlariga yuborildi.

Afrika davlatlari mustaqillikka erishgandan so’ng vaziyat o'zgaradi deb o'ylashingiz mumkin.

Ammo haqiqat shundaki, millionlab kichik fermerlar milliardlab dollarlik shokolad sanoatiga kakao donalarini yetkazib berish uchun ko'p mehnat qilishadi, lekin ularning mehnati evaziga juda oz mablag’ olishadi.

Nigeriya Eksport-import banki direktori Abba Belloning ta'kidlashicha, kakao sanoati – bu bo‘yoqlar, tortlar va shokoladlarni o‘z ichiga olgan – yiliga 200 milliard AQSh dollarga baholanadi.

Ammo G'arbiy Afrika kakaodan ko'p miqdorda ishlab chiqarsa ham, mintaqa undan atigi 10 milliard dollar daromad oladi. Aksincha, kakao yetishtirmaydigan Germaniya kakao mahsulotlari eksportidan 57,3 milliard dollar daromad oladi.

Xo'sh, bu qanday yuzaga keldi? Javob kakao savdosiga borib taqaladi. Afrika mamlakatlari odatda xom kakao donalarini arzon mahsulot sifatida qaraladigan tovar deb eksport qiladilar.

Kakao yetishtiruvchi dehqonlar o‘z mahsulotlarini xalqaro savdogarlarga sotadilar, ular esa mahsulotni boshqa joylarda qayta ishlab, eksport qiladilar.  Katta kompaniyalar narxlarni belgilaydi, dehqonlar esa o‘z daromadlarini nazorat qila olmaydi. Kakao donalarini shokolad va boshqa mahsulotlarga aylantiradigan davlatlar haqiqiy foydani qo‘lga kiritadilar.

Fairtrade Foundation ma’lumotlariga ko‘ra, har bir sotilgan shokolad batonidan, faqat taxminan 6% narx kakao yetishtirgan dehqonga qoladi. Qolgan 94% esa savdogarlar, ishlab chiqaruvchilar va chakana savdo bilan shug’ullanuvchi sotuvchilar o‘rtasida taqsimlanadi, yirik xalqaro kompaniyalar eng katta ulushni oladi. Bu vaziyatni o‘zgartirish uchun bir qator harakatlar qilingan.

Nigeriya va Gana kabi mamlakatlar o'z fermerlariga yaxshi narxlarni olishlarini ta'minlash uchun kakao marketing kengashlarini tashkil etdilar.

Nigeriya ramzi bo'lgan Kakao uyi, G'arbiy Afrikadagi birinchi osmono'par binolardan biri bo’lib, u bu yo’nalishdagi katta muvaffaqiyatlardan biridir.

Bu bino kakao eksportidan olingan mablag‘lar hisobiga qurilgan. Bu nimaga erishish mumkinligini ko‘rsatib turgan bo‘lsa ham, ko‘plab qiyinchiliklar mavjud.

Gana universitetining iqtisod fakulteti katta o'qituvchisi Dr. Patrik Opoku Asumingning ta'kidlashicha, Afrika davlatlari o'zgarishlar qilishga harakat qilmoqda, ammo ular noto‘g‘ri narsalarga e’tibor qaratayotgan bo‘lishi mumkin.

O'nlab yillar davomida asosiy e'tibor xom kakao donalari eksportini oshirishga qaratilgan. Biroq, ular qiymat zanjirida qanday rivojlanishi mumkinligi haqida o'ylashi kerak edi.

Ular daromadlarini oshirish uchun Afrika kakao donalarini kukun va shokoladga aylantirishi kerak. U kakaoning boshqa qismlarini, masalan, qobig‘idan sovun ishlab chiqarish kabi innovatsion daromad yo‘llarini o‘rganishni taklif qiladi.

U, shuningdek, Afrika kontinental erkin savdo hududini tezda amalga oshirish kerakligini ta'kidlaydi; Bu savdo to'siqlarini kamaytiradi va kakaoni Afrikada qayta ishlash va iste'mol qilishni osonlashtiradi

Biroq, masala faqat foyda bilan cheklanib qolmaydi. Nazariy jihatdan bu ajoyib tuyulsa-da, boshqa logistik to'siqlar ham mavjud.

Kakao dehqonchiligi ham atrof-muhitga qarshi himoyasiz. Iqlim o‘zgarishi barqaror bo‘lmagan ob-havoni keltirib chiqaradi, bu esa hosilning sifat va miqdoriga ta’sir qiladi. Kakao yetishtiruvchi dehqonlar ko‘pincha qiyin sharoitlarda mehnat qiladi. Ularning aksariyati zamonaviy dehqonchilik asboblari yoki ularni moslashtirishga yordam beradigan ta’limga ega emaslar. Shuningdek, ular elektr ta’minotining barqaror emasligi va narxlar o‘zgaruvchanligi kabi muammolar bilan shug‘ullanishlari kerak. Ushbu barcha omillar shokolad sanoatini rivojlantirish uchun o’ta zarur.

Ko‘pgina dehqonlar kuniga 1 dollardan kam daromad topadilar. Ba’zi hollarda, bolalar ham mehnatga jalb qilinadi, bu esa adolatsizlikning yana bir qatlami hisoblanadi.

Biroq, hali ham umid bor. “Adolatli savdo” kabi tashabbuslar fermerlarning yaxshi narxlarni olishini va xavfsizroq sharoitda mehnat qilishini ta'minlashga qaratilgan. Ushbu dasturlar yanada adolatli mehnat huquqini ta’minlash sari qadam bo'lsa-da, ular sanoatning faqat kichik bir qismini qamrab oladi

Haqiqiy, tizimli o‘zgarish kakao sanoatining global bozordan tortib shokoladni sevuvchi iste’molchilargacha bo‘lgan barcha darajalarida katta o‘zgarishlarni talab qiladi. Mutaxassislar doimiy elektr ta’minotini ta’minlash va sut sanoatini bir vaqtning o‘zida rivojlantirish Afrikada kakao mahsulotlarining mahalliy qayta ishlanishi va iste’mol qilinishiga olib kelishini ta’kidlaydilar. Sut ishlab chiqarish shokolad ishlab chiqarish bilan birga boradi. Garchi Afrikada sut sanoati mavjud bo‘lsa-da, umuman olganda sanoat dunyoning boshqa qismlari bilan taqqoslanganda bir xil darajada emas. Shuning uchun bu yana bir e’tiborga olinishi kerak bo‘lgan masala bo‘ladi.

Oxir-oqibat, bu muvozanatni o‘zgartirish mumkin. Xom ashyo eksportiga kamroq tayanish va Afrikada mustahkam shokolad sanoatini qurish asosiy masalahisoblanadi. Agar bu ro‘y bersa, Afrikaning kakao sanoatidagi ulushi o‘sadi. Aks holda, eng ko‘p kakao yetishtiradigan davlatlar eng kam foyda ko‘rishda davom etadi.

Ushbu maqolani tinglaganingiz uchun rahmat, keyingi dasturda uchrashguncha! Ushbu podkast “TRT Afrika” uchun Abdulvasiu Hassan tomonidan tayyorlangan.