Turkiya Mudofaa vaziri o‘rinbosari Shuay Alpay Yevropa Ittifoqi va qit’a xavfsizligi uchun Turkiyaning ishtirokisiz katta tahdid yuzaga kelishini ogohlantirdi.
Qora dengiz va Bolqon xavfsizlik forumi 2025 doirasida Anadolu Agentligiga bergan intervyusida u Turkiyaning geosiyosiy o‘rni va imkoniyatlari mintaqadagi barqaror tinchlik va xavfsizlik uchun muhim hamkor ekanini ta’kidladi.
“Turkiyasiz Yevropa Ittifoqi juda to‘liq bo‘lmaydi,” dedi Alpay. “Turkiyasiz Yevropa Ittifoqi va Yevropa xavfsizligi katta potensial tahdid ostida qoladi.”
Alpay Yevropa Ittifoqini Turkiyaning xavfsizlikka qo‘shayotgan hissasini to‘liq tan olishga chaqirdi. “Yevropa Ittifoqi o‘zining eski odatlaridan voz kechib, qamrab oluvchi va inklyuziv yondashuvni qabul qilishi kerak,” dedi u.
Bu fikrlar Anqaradan kelayotgan yuqori darajadagi chaqiriqlarni aks ettiradi. Turkiya Prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘on Turkiyaning Yevropa mudofaasidagi ishtirokini “muhim” deb atagan bo‘lsa, Tashqi ishlar vaziri Hakan Fidan yaqinda barqaror xavfsizlik arxitekturasi “faqat Turkiyaning ishtiroki bilan mumkin” ekanini ta’kidladi.
Alpay Turkiyaning xalqaro hamkorlikdagi faol pozitsiyasini, ayniqsa, Yevropa bilan aloqalarini ta’kidladi.
U Turkiyaning mudofaa texnologiyalaridagi salohiyatini qayd etib, Yevropa davlatlarini hamkorlikka chaqirdi. “Biz bu borada Yevropa bilan yanada yaqin hamkorlikka tayyormiz. Biz o‘z imkoniyatlarimiz va salohiyatimizni birgalikda baholashimiz mumkin,” dedi Alpay.
Barqaror xavfsizlik arxitekturasi
Alpayning fikrlariga parallel ravishda, chorshanba kuni Yevropa Ittifoqi tomonidan e’lon qilingan Qora dengiz bo‘yicha yangi keng qamrovli strategiya “strategik ahamiyatga ega hamkor va nomzod davlat sifatida Turkiya bilan muvofiqlashtirilgan yondashuv ham muhim” ekanini ta’kidladi.
Alpayning bayonotlari Yevropa Ittifoqi AQShning o‘z majburiyatlariga bo‘lgan munosabatidagi o‘zgarish signallari fonida xavfsizlik pozitsiyasini qayta ko‘rib chiqayotgan bir paytda yangradi.
AQSh Davlat kotibi Marko Rubio Yevropa davlatlarini mudofaa uchun yetarli mablag‘ ajratmayotganlikda tanqid qilib, milliy imkoniyatlarga ko‘proq sarmoya kiritishga chaqirdi. Xuddi shunday, Mudofaa kotibi Pit Xegseth Yevropa AQShning doimiy ishtirokiga ishonmasligi kerakligini aytib, ittifoqchilar o‘rtasida yukni ko‘proq bo‘lishishni talab qildi.
Rossiya-Ukraina urushining dengizga yoyilmasligida Turkiyaning roli
Alpay Qora dengiz barqarorligini mintaqaviy davlatlar, ayniqsa, NATOga a’zo Turkiya, Ruminiya va Bolgariya tomonidan boshqarilishi kerakligini aytdi.
U bu davlatlar xalqaro huquq, xususan, Turkiya bo‘g‘ozlaridan o‘tishni tartibga soluvchi 1936 yilgi Montryo konventsiyasi asosida mintaqaviy muammolarni hal qilishda yetakchilik qilishi kerakligini ta’kidladi.
Turkiyaning ishonchli vositachi sifatidagi o‘rni
Alpay konventsiyaning ahamiyatini ta’kidlab, Turkiyaning unga sodiqligi Rossiya-Ukraina urushi boshlangandan keyin namoyon bo‘lganini aytdi.
U Anqara operatsiya boshlanganidan to‘rt kun o‘tib vaziyatni rasmiy ravishda “urush” deb tan olganini va shundan so‘ng Konventsiyaning 19-moddasini qo‘llab, Istanbul va Chanoqqal’a bo‘g‘ozlarini jangovar tomonlarning harbiy kemalari uchun yopganini eslatdi.
“Urushning dengizga yoyilmasligi Turkiyaning favqulodda ehtiyotkorligi natijasi bo‘ldi,” dedi Alpay.
Kelajakda Alpay Qora dengizda qo‘shimcha harbiylashtirishdan ogohlantirib, qo‘shimcha harbiy choralar “faqatgina keskinlikni oshiradi” deb, xalqaro muloqotga chaqirdi.
U Moskva va Kiyev o‘rtasida “doimiy va aniq tinchlik”ni istashini aytib, Anqara “vaqtinchalik sulh ko‘p narsani hal qilmaydi” deb hisoblashini qo‘shimcha qildi.
Ishonchli tinchlik o‘rnatish vositachisi sifatida Turkiyaning o‘rni mintaqaviy diplomatiyasini shakllantirishda davom etmoqda. Anqaraning Efiopiya va Somali o‘rtasidagi vositachiligi hamda Bosniya va Gersegovinada serb, xorvat va bosniyalik jamoalar o‘rtasidagi uch tomonlama hamkorlik orqali tinchlik o‘rnatishga qo‘shgan hissasi bunga misol bo‘la oladi.
Yaqinda Istanbul 16-may kuni Rossiya-Ukraina tinchlik muzokaralariga mezbonlik qildi, bu urushning dastlabki oylaridan beri o‘tkazilgan birinchi yuqori darajadagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri muzokaralar edi. Urushayotgan tomonlar har bir tarafdan 1,000 nafar harbiy asirni almashishga kelishib oldilar va Rossiya 2-iyun kuni Istanbulda yana bir muzokara bosqichini o‘tkazishni taklif qildi.
Alpay xalqaro hamjamiyatning Turkiyaning tinchlikni ta’minlashdagi roliga bo‘lgan ishonchini uning “adolatli va teng” yondashuvi bilan bog‘ladi.
U “urushayotgan davlatlar, shuningdek, ushbu muzokaralarda ishtirok etayotgan boshqa davlatlar Turkiyaning xalqaro huquq va majburiyatlariga sodiqligini juda e’tiborga loyiq deb topdilar,” deb qo‘shimcha qildi.
Turkiya o‘z salohiyatidan foydalanib va mintaqaviy hamkorlikdagi faol rolini davom ettirib, tinchlikka hissa qo‘shishda davom etadi, dedi Alpay.
