Cherkeslar: Kavkazning musulmon mahalliy xalqi
Cherkeslar asosan musulmon bo‘lgan xalq bo‘lib, ularning vatani Kavkazda joylashgan – bu hudud Sharqiy Qora dengizdan Kaspiy dengizigacha cho‘zilgan geografik mintaqani o‘z ichiga oladi.
Ular an’anaviy ravishda tog‘lik xalqlar sifatida tanilgan va qattiq sharoitlarda yashashga odatlangan. Cherkeslar odatda 12 qabiladan iborat qabila tuzilmasiga amal qilgan.
Ularning nomini bergan yer Cherkesiston bo‘lib, u Sharqiy Qora dengiz sohilida joylashgan. Bu hudud musulmon Usmoniylar va xristian Rossiya imperiyalari o‘rtasidagi strategik joyda joylashgan edi.
Cherkeslar madaniy va siyosiy jihatdan Usmoniylar va ularning vassallari bo‘lgan Qrim tatarlaridan ta’sirlangan. Bu munosabat va hududning muhim joylashuvi 19-asrda Rossiyaning to‘liq bosqiniga sabab bo‘ldi.
Quyida Cherkeslar fojiasi asrlar davomida qanday rivojlanganini ko‘rsatadigan to‘qqizta fakt keltirilgan:
1. Cherkeslar va Islom Ko‘pchilik Cherkeslar 15-asrda Islomni qabul qilishdan oldin xristian bo‘lgan. Bir qancha musulmon davlatlar Cherkeslar va boshqa kavkazliklarni o‘zlarining elita harbiy bo‘linmalariga jalb qilgan. Cherkes jangchilari musulmon sultonliklarida yuqori lavozimlarga erishgan.
Misrning Mamluk sulolasi, 13-asrda hokimiyatga kelgan va Yaqin Sharqning katta qismini 300 yildan ortiq boshqargan, Cherkeslar tomonidan boshqarilgan. 17-asrning boshlariga kelib, ko‘pchilik Cherkeslar Islomni o‘z dini sifatida qabul qildi.
2. Rossiyaning kengayishi 17-asrdan keyin Rossiyaning kengayishi janubga qarab harakat qildi, bu yerda Usmoniylar va Fors Qojarlarining himoyasi ostida asrlar davomida yashab kelgan musulmonlar, jumladan Qrim tatarlar va Cherkeslar yashardi.
Rossiya imperiyasi Usmoniylar va Cherkeslar o‘rtasidagi aloqani uzishni va Shimoliy-Sharqiy Qora dengizni to‘liq nazorat qilishni xohladi. Buning uchun ular Cherkes yerlarini egallashga qaror qildi.
Rossiya armiyasi 18-asr boshidan boshlab qo‘shni musulmon kuchlarini, masalan, Qojarlarni mag‘lubiyatga uchratib, Kavkaz tog‘lariga yurish qildi. Yangi siyosiy haqiqat mintaqadagi barcha musulmonlar uchun xavfli sharoitlarni yaratdi. Ammo Cherkeslar eng ko‘p zarar ko‘rdi, chunki ular eng katta qarshilik ko‘rsatgan edi.
3. Rossiya-Cherkes urushi 1763-yildan 1864-yilgacha bo‘lgan 100 yildan ortiq vaqt davomida Cherkeslar Kavkaz tog‘larida Rossiya armiyasiga qarshi kurashdi. Cherkeslar urush davomida Rossiyaga qarshi samarali partizanlik taktikalarini qo‘lladi.
Ammo Cherkes qabilalari o‘rtasidagi hokimiyat kurashlari va boshliqlar bilan oddiy xalq o‘rtasidagi ichki kelishmovchiliklar qarshilik uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqardi. Bundan tashqari, Cherkeslar boshqa Kavkaz xalqlari bilan samarali harbiy ittifoq tuza olmadi, garchi ularning umumiy dushmani bo‘lsa ham.
Shunga qaramay, Cherkeslar urushni uzaytirish uchun qattiq kurashdi va Rossiya harbiy strateglarini kutilmagan yo‘llar bilan qiyin ahvolga solib qo‘ydi.
4. Rossiya Cherkes qishloqlariga hujum qiladi 1800-yillarning boshlarida Rossiya armiyasi Cherkeslarning reydlariga qarshi yangi qasos strategiyasini ishlab chiqdi. Rossiya qo‘shinlariga Cherkes jangchilarining oilalari yashaydigan qishloqlarga hujum qilish buyurildi.
Rossiya turli suiqasdlar va odam o‘g‘irlashlarni amalga oshirdi, bu orqali Cherkes jangchilarining keng qishloq aholisi tomonidan qo‘llab-quvvatlanishini yo‘q qilishga harakat qildi. Rossiya shuningdek, ekinlar va chorva mollarini yo‘q qildi, bu esa oddiy Cherkeslarni yashash imkoniyatidan mahrum qildi.
Ular oxir-oqibat Rossiya hukmronligini qabul qilishga yoki o‘z qishloqlaridan chiqarib yuborilishga majbur bo‘ldi.
5. O‘lim yoki surgun Rossiyaning yuqori harbiy generali Dmitriy Milyutin Cherkeslar bilan bog‘liq muammoni hal qilish uchun yechim topdi. U Cherkeslarni o‘z vatanlaridan to‘liq chiqarib yuborishni taklif qildi, bu siyosatni u “jamoat zarurati” deb atadi.
Milyutin o‘z qarashlarini 1857-yilda ommaga e’lon qildi. U shunday dedi: “Cherkeslarni yo‘q qilish o‘z-o‘zidan maqsad bo‘lishi kerak edi – dushman elementlardan yerlarni tozalash uchun.”
Uning rejasi imperator Aleksandr II tomonidan tasdiqlandi va Milyutin 1861-yilda urush vaziri lavozimiga tayinlandi. Ko‘p o‘tmay, Rossiya harbiy qo‘mondoni Nikolay Yevdokimov Cherkeslarni Usmoniy imperiyasiga surgun qilishni taklif qildi.
U shunday dedi: “Cherkeslar ikki yo‘ldan birini tanlashi kerak: o‘lim yoki Rossiya imperiyasiga sadoqat.”
6. 1864-yil: Cherkeslar uchun qora yil 1864-yilning 6-martidan 21-mayigacha Ubyxlar – taniqli Cherkes qabilasi – deyarli butun aholisi Usmoniy imperiyasidagi Anadoluga surgun qilindi.
Surgun shu qadar keng ko‘lamli ediki, Rossiya imperiyasi G‘arbiy Kavkazning unumdor yerlarini ekish uchun yetarli dehqonlarni topa olmadi. Bugungi kunda Cherkeslar butun dunyo bo‘ylab 21-mayni o‘zlarining fojiali surgun kunini eslash kuni sifatida nishonlaydi.
Cherkes faollari hozirgi kunda Rossiya tomonidan surgun jarayonida Kavkazdan 90 foiz Cherkeslar – taxminan 3 million kishi – chiqarib yuborilganini taxmin qilmoqda.
7. 1864-yil: Rossiya imperiyasi uchun bayram Xuddi shu yil Rossiya imperiyasi tomonidan boshqacha qabul qilindi. U Cherkeslarni o‘ldirish va surgun qilishni o‘z milliy maqsadlari uchun katta g‘alaba va bayram sababi sifatida ko‘rdi.
Rossiyaning Kavkaz armiyasi shunday dedi: “Bu yilda tarixda deyarli misli ko‘rilmagan ish amalga oshirildi. Tog‘lik aholining birortasi ham o‘zining avvalgi yashash joyida qolmadi va mintaqani tozalash uchun choralar ko‘rilmoqda.”
Surgunlar Kavkazni xristian ruslar tomonidan joylashtirish uchun amalga oshirildi. Rossiya imperiyasining yozuvlariga ko‘ra, “400 mingdan ortiq Cherkeslar o‘ldirilgan va 497 ming kishi Turkiyaga qochishga majbur bo‘lgan. Faqat 80 ming kishi o‘z vatanida tirik qolgan.”
8. “Suvdagi qabristonlar” Usmoniy imperiyasi Cherkeslarni Anadoluga olib kelish uchun kemalar yubordi. Massoviy surgun paytida minglab Cherkeslar Qora dengiz suvlarida hayotdan ayrildi. Kasallik va cho‘kish asosiy o‘lim sabablari edi. Qora dengiz bu dahshatli safar davomida minglab odamlarning oxirgi manzili bo‘ldi.
9. Yangi vatanlar Bugungi kunda Cherkeslar dunyoning to‘rt burchagida yashab, rivojlanmoqda. Ularning umumiy global aholisi taxminan 8 millionni tashkil etadi, ko‘pchiligi Turkiyada yashaydi.
Ular mamlakatda ko‘plab rivojlanish va yutuqlarga hissa qo‘shgan – masalan, Yosh turklar deb nomlanuvchi siyosiy islohot harakatining paydo bo‘lishi va Turkiya Mustaqillik urushi. Ular, shuningdek, zamonaviy Iordaniya poytaxti Amman shahrining yaratilishiga hissa qo‘shgan.
Bundan tashqari, Iroqning bir nechta bosh vazirlari Cherkes ildizlariga ega bo‘lgan. Suriya va Misrda esa siyosiy va iqtisodiy ta’sirga ega bo‘lgan ayrim elita oilalar ham Cherkes kelib chiqishiga ega.
Shunga qaramay, ko‘pchilik hali ham Kavkaz tog‘laridagi o‘z vatanlariga qaytishni orzu qiladi. Bugungi kunda bu hudud Rossiya Federatsiyasining bir qismi hisoblanadi.
Har yili 21-may kuni dunyoning turli burchaklaridagi Cherkeslar 1864-yilda o‘z ajdodlarining o‘ldirilishi va surgun qilinishini xotirlaydi.
*Ushbu maqola dastlab 2016-yil 21-mayda chop etilgan.
