نفوذ اقتصادی واشنگتن در آفریقا طی سال‌های اخیر متوقف شده است. تحریم‌ها، اولویت‌های پایین سیاستی، تعامل‌های گزینشی و تغییر در حجم سرمایه‌گذاری‌ها، به طور جمعی باعث شده‌اند که ایالات متحده اهرم مالی چندانی در این منطقه نداشته باشد.
بنابراین، نباید انتظار معجزه‌ای از سفر لحظه آخری جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا، به آنگولا داشت؛ سفری که اولین بازدید او از آفریقا از زمان آغاز دوره ریاست‌جمهوری‌اش در سال ۲۰۲۱ خواهد بود.
زمان‌بندی این سفر پیام قابل‌توجهی درباره اولویت‌های آمریکا ارسال می‌کند؛ بایدن نخستین رئیس‌جمهور آمریکا خواهد بود که در نزدیک به یک دهه گذشته به مناطق جنوبی صحرای آفریقا سفر می‌کند.
پیش‌ازاین سفر، کاخ سفید در بیانیه‌ای اعلام کرد: سفر رئیس‌جمهور به لواندا نشان از تعهد مستمر ایالات متحده به شرکای آفریقایی خود است و افزایش همکاری‌ها برای حل چالش‌های مشترک به نفع جوامع دو طرف را در پی خواهد داشت.
یکی از اهداف بایدن در این سفر، تلاش برای مهار نفوذ اقتصادی فزاینده چین در آنگولا و فراتر از آن است. اما مشهود است که به دلیل سرمایه‌گذاری‌های کلان چین و پیشنهادهای متنوع توسعه‌ای آن، واشنگتن این فرصت را سال‌ها پیش ازدست‌داده است.
هر دو کشور در تلاش برای دسترسی به منابع مواد معدنی کمیاب آفریقا هستند. چین به طور خاص بهره‌گیری از بازارهای تجاری و بنادر آفریقا را هدف قرار داده، درحالی‌که اهداف واشنگتن در این منطقه شامل جلوگیری از پسرفت دموکراتیک و حفظ شبکه‌ای از مشارکت‌های نظامی و تجاری همسو با منافع خود است.
شکاف‌های سرمایه‌گذاری
واشنگتن همواره در پیشبرد سرمایه‌گذاری‌های چندبخشی در آفریقا با مشکل مواجه شده است.
سرمایه‌گذاری‌ها در بخش صنعت و کشاورزی، محیط‌زیست و تأمین مالی حوزه انرژی از اولویت‌های چین در آفریقا محسوب می‌شود که در توسعه آفریقا نقش اساسی دارند.
پلتفرم‌هایی مانند مجمع همکاری چین و آفریقا (FOCAC) نقش مهمی در همسو کردن نیازهای مالی آفریقا با حمایت‌های توسعه‌ای چین داشته‌اند و به پکن کمک کرده‌اند تا خود را به‌عنوان حامی مدرن‌سازی آفریقا معرفی کند.
اینجا دقیقاً همان جایی است که نفوذ اقتصادی دولت بایدن ناکام ماند. در حوزه انرژی، آمریکا میلیون‌ها دلار برای دسترسی به انرژی‌های تجدیدپذیر در آفریقا وعده داد، اما حجم این سرمایه‌گذاری در مقایسه با نیازهای روزافزون قاره به سرمایه‌گذاری در حوزه انرژی ناچیز بود.
در مقابل، چین میلیاردها دلار در پروژه‌های دستیابی به انرژی سبز سرمایه‌گذاری کرده و اعطای تسهیلات تشویقی را راهی برای کمک به رشد کوتاه‌مدت آفریقا می‌داند. درحالی‌که واشنگتن سال‌هاست در مورد بدهی و وام‌های چین هشدار می‌دهد، بااین‌وجود نتوانسته جریان سرمایه‌گذاری خارجی به اقتصادهای بدهکار آفریقا را افزایش دهد و همین امر باعث شده این کشورها بیش‌ازپیش به مدار سیاستی چین نزدیک شوند.
جایگاه متزلزل بایدن قبل از انتخابات ریاست‌جمهوری، رقابت مؤثر با چین را برای وی بیش‌ازپیش محدود کرده است. بایدن در حالی به آنگولا سفر می‌کند که تنها حدود ۴۰ روز تا انتخابات باقی‌مانده و احتمال بازگشت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا، به قدرت در ماه نوامبر وجود دارد. در صورت وقوع این امر، بایدن ممکن است نتواند قسمت اصلی سیاست آفریقایی خود را که شامل ۵۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری چندبخشی تا سال ۲۰۲۵ است، محقق کند. تاکنون حدود ۴۴ میلیارد دلار از این مبلغ سرمایه‌گذاری شده است.
ترامپ در دوران ریاست‌جمهوری خود در سال ۲۰۱۶ از سفر به آفریقا خودداری کرد و همواره تأمین مالی انرژی پاک و تلاش‌های دیپلماتیک در قبال آفریقا را کم‌اهمیت جلوه داده بود. پیام او به آفریقا روشن بود: این قاره در اولویت سیاست خارجی او قرار ندارد.
در مقابل، نفوذ اقتصادی چین عاری از چنین محدودیت‌هایی است. در اجلاس سران FOCAC که ماه جاری در پکن برگزار شد، شی جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین، متعهد شد که در سه سال آینده نزدیک به ۵۱ میلیارد دلار تأمین مالی برای آفریقا خواهد داشت. درعین‌حال، سیاست‌های تجاری پایدار چین، این کشور را به بزرگ‌ترین شریک تجاری کشورهای جنوبی صحرای آفریقای تبدیل کرده است.
چین به دلیل تعامل مکرر با ۵۳ کشور آفریقایی، موقعیت بهتری برای تحقق اهداف کلیدی خود مانند ایجاد یک میلیون شغل جدید در این قاره، دارد. باتوجه‌به مقیاس عظیم تعامل اقتصادی آفریقا با چین، بایدن باید فرضیه‌ای را که بر اساس آن هدف اصلی پکن در این منطقه تضعیف «روابط ایالات متحده با ملت‌ها و دولت‌های آفریقایی» است، کنار بگذارد.
این دیدگاه به‌جای اینکه روابط ایالات متحده و آفریقا را بر اساس ویژگی‌ها و نیازهای خاص آن مورد بررسی قرار دهد، بیشتر نشان از تمایل به واکنش آمریکا در برابر نفوذ چین در آفریقا می‌باشد.
بااین‌حال، مهار طرح پیشنهادی چین موسوم به ابتکار کمربند و جاده (Belt and Road Initiative) توسط دولت بایدن نتیجه‌ای نداشته است. بایدن در انتخاب کشورهای مورد تعامل تحت طرح مشارکت برای زیرساخت و سرمایه‌گذاری جهان (Partnership for Global Infrastructure and Investment) یا به‌اختصار (PGII) بیش از حد وسواس به خرج داده و گزینشی عمل کرده است. ابتدا دولت او مشورت با کشورهای آنگولا، جمهوری دموکراتیک کنگو، تانزانیا و زامبیا را در اولویت قرار داد، درحالی‌که ۵۲ کشور آفریقایی به طور فعال تحت ابتکار کمربند و جاده مشارکت دارند.
بایدن برای افزایش جذابیت طرح پیشنهادی دولتش، ابتدا باید نگرانی‌های آفریقا نسبت به اقدامات کشورهای غربی را برطرف کند. این موارد شامل درخواست‌ها برای لغو تحریم‌های بلندمدت علیه اریتره، سودان جنوبی، سودان و زیمبابوه به‌منظور حمایت از توسعه اجتماعی آن‌ها می‌تواند باشد.
منطقی به نظر می‌رسد که سفر اول بایدن به آفریقا باید حول کشورهایی متمرکز می‌بود که احساس می‌کنند از اولویت‌های توسعه‌ای ایالات متحده کنار گذاشته شده‌اند. اتخاذ موضع قوی علیه تحریم‌های جنجالی نیز برای جلب‌اعتماد بیشتر از سوی کشورهای اتحادیه آفریقا (AU) ضروری است و باید به آن‌ها اطمینان دهد که ایالات متحده در مقابله با چالش‌های مشترک در سراسر قاره آفریقا جدی است.
اتحادیه آفریقا (AU) نقش حیاتی در شکل‌دهی به اولویت‌های توسعه‌ای منطقه‌ای و چشم‌اندازهای اقتصادی قاره دارد.
واشنگتن امیدوار است تا همکاری‌های ایالات متحده و آفریقا در زمینه‌های اقتصادی، امنیت غذایی، بهداشت، تغییرات اقلیمی و مسائل مربوط به حکمرانی خوب را گسترش دهد.
محدودیت دوم برای طرح پیشنهادی آمریکا (PGII)، اتصال قاره‌ای و تأمین زیرساخت‌های انرژی است که هیچ‌کدام از این دو نمی‌توانند به‌تنهایی موفق شوند.
واشنگتن باید کشورهای آفریقایی کم‌تر توسعه‌یافته را در مرکز برنامه‌های انرژی منطقه‌ای و تجارت جهانی PGII قرار دهد. درحالی‌که کریدور لوبیتو بیشتر معطوف به تجارت بین‌المللی و امکان دسترسی به مواد معدنی از طریق بندر آنگولا می‌باشد، اما برای کشورهایی که خارج از زنجیره تأمین مواد معدنی مهم قرار دارند، کاربرد محدودی در پی دارد.
این موضوع نقطه ضعف استراتژیک برای طرح PGII محسوب می‌شود، زیرا کریدورهای اتصالی به طور عمده بر دسترسی به مواد معدنی حیاتی در آفریقا تمرکز دارند. مگر آنکه واشنگتن تصمیم بگیرد رقابت با ابتکار پیشنهادی چین (BRI) در زمینه‌هایی همچون راه‌آهن‌های پرسرعت، توسعه بنادر، شبکه‌های حمل‌ونقل چندوجهی و زیرساخت‌های تولید انرژی را گسترش دهد. کمااینکه تغییر نفوذ اقتصادی به نفع آمریکا و واردکردن ده‌ها شریک استراتژیک چین به مدار خود کار دشواری خواهد بود.
باتوجه‌به محدودیت‌های سرمایه‌گذاری چندبخشی و پیشنهادات زیرساختی ایالات متحده در آفریقا، سفر بایدن به آنگولا احتمالاً تأثیری بر روند نفوذ چین نخواهد داشت.
باوجوداینکه همکاری‌های توسعه‌ای آمریکا همچنان محدود به تعدادی از کشورهای آفریقایی می‌باشد، این سفر صرفاً وعده دیرهنگام بایدن برای دیدار با کشور غنی از منابع را شامل می‌شود.
