Տասնամյակներ շարունակ կլեպտոկրատական կառավարումը և դաժան քաղաքացիական պատերազմը Սիրիայի տնտեսությունը թողեցին քայքայված վիճակում, ՀՆԱ-ն կտրուկ անկում ապրեց մինչև ռեկորդային ցածր՝ 21 միլիարդ դոլար, իսկ սիրիացիների ավելի քան 90 տոկոսը հայտնվեց աղքատության գծից ցածր։
Սակայն պատերազմից ավերված երկրում աստիճանաբար վերադառնում է զգուշավոր լավատեսությունը բռնապետ Բաշար ալ-Ասադի անկումից հետո, որը տապալվեց 2024 թվականի վերջին ընդդիմադիր ուժերի կողմից կայծակնային արագ հարձակման արդյունքում։
Նախագահ Ահմեդ ալ-Շարաայի ղեկավարությամբ անցումային կառավարությունը կենտրոնացրել է իր ջանքերը տնտեսության կայունացման վրա՝ ազդարարելով կոռուպցիայի և հակամարտությունների մեջ երկար ժամանակ տառապող երկրի համար հնարավոր շրջադարձային կետ։
Տարածաշրջանային տերությունները, ինչպիսին է Թուրքիան, առատաձեռն օգնություն են ցուցաբերում խոշորածավալ ենթակառուցվածքային նախագծերի համար, մինչդեռ միջազգային ֆինանսական հաստատությունները պատրաստակամություն են հայտնել իրենց դերը խաղալու Սիրիայի տնտեսությունը մեռյալներից վերակենդանացնելու գործում։
«Ամենավնասակար պատժամիջոցները վերացվել են», - TRT World-ին ասաց Ատլանտյան խորհրդի հետ կապված Մերձավոր Արևելքի փորձագետ Ռիչարդ Աուտցենը։
Սիրիան ենթարկվել է խիստ պատժամիջոցների, որոնք սահմանափակել են աշխարհի հետ առևտուր անելու նրա կարողությունը։ Ասադի ռեժիմին ֆինանսավորում կամ օգնություն տրամադրած բոլոր բանկերը, բիզնեսները և անհատները դուրս մղվեցին համաշխարհային ֆինանսական համակարգից, ինչը փաստացի ամբողջ երկիրը մղեց լիակատար տնտեսական մեկուսացման։
Այնուամենայնիվ, Աութզենը զգուշացնում է, որ ֆինանսական լիարժեք նորմալությանը վերադառնալու համար անհրաժեշտ է վերականգնված բանկային ոլորտ և թափանցիկ ֆինանսական գործելակերպ, պայմաններ, որոնք Սիրիայում հազիվ թե գոյություն ունեն 14 տարվա ինտենսիվ քաղաքացիական պատերազմից հետո։
Ալ Շարաայի կառավարության ջանքերը՝ զսպելու Ասադի օրոք նախկինում շահագործվող անօրինական վճարային ցանցերը, այս ուղղությամբ քայլ են։ Աութզենը «մեծածավալ առևտրային հնարավորություններ» է տեսնում էներգետիկայի, հեռահաղորդակցության և գյուղատնտեսության նման ոլորտներում, եթե Սիրիան կարողանա ներգրավել տարածաշրջանային և արևմտյան ընկերություններ՝ աշխատատեղերի ստեղծմանը և հարկային եկամուտների ավելացմանը նպաստելու համար։
Ավերածությունների ժառանգություն
2011 թվականին քաղաքացիական պատերազմի սկսվելուց ի վեր Սիրիայի տնտեսական հիմքերը համակարգված կերպով քայքայվել են։
Հակամարտությունը սրել է նախկինում գոյություն ունեցող կլեպտոկրատական համակարգը, որտեղ Ասադի զարմիկ Ռամի Մախլուֆի նման կլանային կապիտալիստները հարստություն են կուտակել անշարժ գույքի, բանկային և այլ ոլորտներում մենաշնորհների միջոցով, մինչդեռ ավելի լայն բնակչությունը բախվել է խորացող աղքատության։
Անօրինական գործունեությունը, այդ թվում՝ «Կապտագոն» թմրանյութերի առևտուրը, մաքսանենգությունը և շորթումը, դարձել են ռեժիմի ֆինանսական փրկարարական օղակներ՝ ավելի ամրապնդելով ռազմական տնտեսությունը, որը պարգևատրում էր հավատարիմներին և զորավարներին։
Մինչև 2023 թվականը տնտեսության չափը կրճատվել էր 85 տոկոսով՝ համեմատած 2012 թվականի հետ։ Ասադի ռեժիմը նույնիսկ չէր կարողանում բավարար աշխատավարձ վճարել պետական աշխատողներին։ Պետական հատվածի միջին աշխատավարձը իրական արտահայտությամբ նվազել է 75 տոկոսով 2012-2023 թվականների միջև։ Նույն ժամանակահատվածում սուբսիդիաների բյուջեի անկումը կազմել է 83 տոկոս։
Սիրիայի արտաքին գործերի նախարար Ասաադ ալ Շաիբանիի խոսքով՝ նախկին պետական ծառայողները բացահայտել են Ասադի դաշնակիցներին, հիմնականում Իրանին և Ռուսաստանին, 30 միլիարդ դոլարի պարտք, ինչպես նաև կենտրոնական բանկում «գոյություն չունեցող արտարժութային պահուստներ» և պետական հատվածի չափազանց մեծ աշխատավարձ։
«Ռեժիմը վարում էր փակ սոցիալիստական տնտեսություն, որը անտեսում էր այնպիսի ոլորտներ, ինչպիսիք են գյուղատնտեսությունը և արտադրությունը», - ասաց Ալ Շաիբանին՝ մատնանշելով համակարգային կոռուպցիայի հայտնաբերումը, որը դատարկել էր երկրի գանձարանը։
Միջազգային աջակցությունը կարևոր դեր է խաղում Սիրիայի վերականգնման գործում։
Անցյալ շաբաթ Դամասկոսը ստորագրել է 14 միլիարդ դոլարի 12 համաձայնագիր, այդ թվում՝ 4 միլիարդ դոլարի գործարք թուրքական ընկերություններից կազմված կոնսորցիումի հետ՝ նոր օդանավակայան կառուցելու համար, և 2 միլիարդ դոլարի պայմանագիր ԱՄԷ ազգային ներդրումային կորպորացիայի հետ՝ մայրաքաղաքում մետրոյի համակարգի կառուցման համար։
Արժույթի միջազգային հիմնադրամի խոսնակ Ջուլի Կոզակը նշում է, որ Սիրիային անհրաժեշտ է «զգալի միջազգային օգնություն»՝ իր տնտեսությունը վերականգնելու և կարևոր հաստատությունները, ինչպիսիք են ֆինանսների նախարարությունը, կենտրոնական բանկը և վիճակագրական գործակալությունը, վերակառուցելու համար։
Հունիսին ԱՄՀ-ի պատվիրակությունը այցելեց Դամասկոս, որը Վաշինգտոնում գործող համաշխարհային վարկատուի առաջին այցելությունն էր 2009 թվականից ի վեր: Կոզակը գովաբանեց այս հաստատությունների սիրիացի աշխատակիցներին՝ ասելով, որ նրանք ցուցաբերել են «ուժեղ նվիրվածություն և ամուր փոխըմբռնում»:
Մարշալի ծրագիր Սիրիայի համար՞
Մարշալի ծրագրին նման լայնածավալ տնտեսական օգնության ծրագրի հարցը, որը ԱՄՆ-ի կողմից աջակցվող նախաձեռնություն էր, որը Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո վերականգնեց 17 եվրոպական երկրների տնտեսությունները, բանավեճերի տեղիք է տվել փորձագետների շրջանում։
Օուտցենը ընդունում է, որ չնայած Սիրիայի ավերածությունները այնքան միատարր չեն, որքան 1945 թվականի Գերմանիայինը, երկրի տնտեսական հենասյուները «ծանրապես տուժել են»։
Նա ենթադրում է, որ Թուրքիայի, Պարսից ծոցի երկրների, Եվրոպայի և Ճապոնիայի մասնակցությամբ համատեղ ջանքերը կարող են լրացնել բացը, որտեղ ԱՄՆ-ն կխաղա նպաստող դեր։
Անկարայում գտնվող Մերձավոր Արևելքի ուսումնասիրությունների կենտրոնի նախագահ Քադիր Թեմիզը TRT World-ին ասաց, որ Սիրիային անհրաժեշտ է «պետության վերականգնման ծրագիր», որը կհավասարակշռի տնտեսական և անվտանգության առաջնահերթությունները, այլ ոչ թե Մարշալի ծրագրի նման զուտ տնտեսական փաթեթ։
«Քանի դեռ շարունակվում են էթնիկ և կրոնական ինքնության հետ կապված խնդիրները, ներդրումներն ու առևտրային համաձայնագրերը խզվում են», - զգուշացնում է Թեմիզը՝ պաշտպանելով այնպիսի ռազմավարություն, որը կանդրադառնա Ասադի տապալումից հետո Սիրիայում ինչպես տնտեսական վերականգնմանը, այնպես էլ սոցիալական համախմբվածությանը։
Կառավարության սկզբնական քայլերը, այդ թվում՝ հացի սուբսիդիաների դադարեցումը, որը, ըստ որոշ տեղեկությունների, ներառում էր «շատ կոռուպցիա», որոշակի դժգոհություն են առաջացրել, քանի որ Դամասկոսը փորձում է քանդել Ասադի կառավարումը սահմանող վարձատրվող մոդելը։
Այս որոշումները մտահոգություններ են առաջացրել այն բնակչության համար դժվարությունների սրման վերաբերյալ, որն արդեն պայքարում է պարենային անապահովության և տեղահանության դեմ։
Թեմիզը զգուշացնում է հեղափոխական փոփոխությունների դեմ՝ նշելով, որ Սիրիայի սոցիալիստական տնտեսական մոդելը, թեև թերի է, աջակցել է բնակչության զգալի մասին։
Նա ասում է, որ երկրի սոցիալական կառուցվածքի անկայունացումից խուսափելու համար պետք է իրականացվի «քայլ առ քայլ մոտեցում»։
Ինքնահայտարարված ազատ շուկայի կողմնակից Աուտզենը հակադարձում է, որ խնայողության միջոցառումները անհրաժեշտ են Սիրիան վարձատրվող տնտեսությունից հեռացնելու համար։
Chatham House-ի ասոցացված գիտաշխատող Զաքի Մեհչին TRT World-ին ասաց, որ ներառականությունն ու թափանցիկությունը կարևոր են՝ ապահովելու համար, որ Սիրիան չվերադառնա Ասադի տարիների կլանային կապիտալիզմին։
Նա հավելում է, որ Սիրիայի տնտեսությունը վերաձևավորելու համար անհրաժեշտ է ներառական տնտեսական ռազմավարություն, որը առաջնահերթություն կտա միկրո և փոքր բիզնեսին և կհասնի երկրի բոլոր շրջաններին։
Կոչ անելով կառավարությանը խուսափել «խորհրդավոր ընկերությունների» հետ անթափանց գործարքներից, նա ասում է, որ ալ Շարաայի կառավարությունը պետք է թափանցիկ կերպով համագործակցի սիրիացիների հետ իր տնտեսական որոշումների կայացման գործընթացներում։
Լևանտի միջանցքը
Վերլուծաբանները նշում են, որ 2005 թվականի Թուրքիա-Սիրիա ազատ առևտրի համաձայնագրի հնարավոր վերածնունդը խոստումնալից ուղի է առաջարկում տնտեսական ինտեգրման համար։
Թեմիզը ընդգծում է դրա ներուժը՝ ցույց տալու Սիրիայի բացությունը տարածաշրջանային և համաշխարհային շուկաներին, ամրապնդելու կապերը Թուրքիայի հետ, որն արդեն Դամասկոսի ամենամեծ առևտրային գործընկերն է, և խթանելու «Լևանտի միջանցքը», որը կապում է առևտրային ուղիները Սիրիայի, Լիբանանի և հնարավոր է՝ Իրաքի միջով։
«Թուրքիան կլինի Սիրիայի երկաթե եղբայրը», - ասաց Թեմիզը՝ պատկերացնելով կայուն առևտրային մոդել, որը կարող է ներգրավել ավելի լայն տարածաշրջանային կապի նախագծեր։
Սիրիայի առջև ծառացած ճանապարհը լի է մարտահրավերներով։ Օրինակ՝ ալ-Շարաայի կառավարությունը, ինչպես սպասվում է, նուրբ հավասարակշռություն կհաստատի Ասադի դարաշրջանի էլիտաներին հետապնդելու և տնտեսական շարունակականությունն ապահովելու միջև։
Օուտզենը առաջարկում է տարբերակել կոպիտ հանցագործներին, որոնք պետք է հետապնդման ենթարկվեն, և ավելի լայն բիզնես էլիտաներին, որոնք կարող են նպաստել վերականգնմանը, եթե համապատասխանեն միջազգային չափանիշներին։
«Հաշվետվողականությունը փշոտ է», - ասաց Օուտզենը՝ ընդգծելով պրագմատիկ մոտեցման անհրաժեշտությունը՝ հետագա տնտեսական ցնցումներից խուսափելու համար։
