Түрк мамлекеттер уюму (ТМУ) мүчөлөрүнүн тилектештигин ырастаган жана Түндүк Кипр Түрк Республикасын (ТКТР) Венгрия жана Түркмөнстан менен бирге «Түрк дүйнөсүнүн ажырагыс бөлүгү» катары тааныган Будапешт декларациясын кабыл алды.
Декларация Венгриянын борбору Будапештте өткөн Түрк мамлекеттеринин мамлекет башчыларынын бейформал саммитинин (TМУ) жабылышында жарыяланды.
Тышкы иштер министрлигинен алынган маалыматка караганда, бул билдирүү блоктун ичиндеги институционалдык күчтү жогорулатуу, аймактык байланыштарды тереңдетүү жана глобалдык маселелер боюнча координацияны камсыз кылуу боюнча өсүп жаткан саясий эркти чагылдырат.
«Чыгыш менен Батыштын жолугушуу жери» деген темада уюштурулган саммитке уюмга мүчө өлкөлөр Түркия, Азербайжан, Казакстан жана Кыргызстан менен байкоочу өлкөлөр Венгрия, Түркмөнстан жана Түндүк Кипр Түрк Республикасынын лидерлери жана расмий өкүлдөрү катышты.
On the sidelines of the Turkic States Summit, Turkish President Erdogan and Hungarian Prime Minister Orban discuss deepening bilateral ties, Türkiye’s EU bid, and efforts to end the war in Ukraine.
Кипрдик түрктөр үчүн күчтүү колдоо
Декларациянын өзөгүн ТМУнун Түндүк Кипр Түрк Республикасына ачык колдоосу түздү. Түндүк Кипр Түрк Республикасынын уюмга кошкон салымдарын мактоо менен бирге, аралдагы учурдагы реалдуулуктарга таянган жана кипрдик түрктөрдүн тең укуктарын кепилдей турган «өз ара кабыл алына турган жана ишке ашырыла турган» чечимге чакырды.
Бул кадам 1983-жылы эгемендигин жарыялаган Түндүк Кипр Түрк Республикасына көп тараптуу колдоо көрсөтүүдө олуттуу бурулушту билдирет. Грециянын көп жылдардан берки агрессиясынан жана түрктөргө каршы зордук-зомбулуктан кийин, 1974-жылы Түркиянын аскердик кийлигишүүсү менен Түндүк Кипр Түрк Республикасы түзүлгөн. Декларацияда бул укуктардын камсыздалышы жана кипрлик түрктөрдүн мындан ары четтетилүүсүнүн алдын алуу үчүн тилектештиктин маанилүүлүгү баса белгиленди.
Биримдикке, коопсуздукка жана жаштардын кызматташтыгына берилгендик
Декларацияда ТМУнун Түрк дүйнөсүнүн хартиясында айтылгандай биримдик, аймактык бүтүндүк жана институционалдык өнүгүүгө берилгендиги ырасталды.
Лидерлер Түрк блогун бөлүп-жаруу же алсыздандыруу аракеттеринин алдын алуунун маанилүүлүгүн баса белгилеп, мүчөлөр менен байкоочулардын кызматташуусун арттырууга чакырышты.
Айрыкча, байкоочулар түрк дүйнөсүндөгү маданий жана коомдук байланыштарды, анын ичинде Түндүк Кипр Түрк Республикасы уюштурган иш-чараларды чыңдоо үчүн жаңы жаштар жана спорттук алмашуу программаларын шыктандырууну сунушташты.
Түркиянын аймактык ролу жана глобалдык тынчсыздануулары
Лидерлер Түркиянын аймактык тынчтыкты илгерилетүүдөгү конструктивдүү ролу, өзгөчө Сирияда туруктуу саясий өткөөлгө жетишүү, санкциялардын жоюлушу жана аймактык бүтүндүктүн сакталышы боюнча аракеттерине ыраазычылык билдиришти.
Декларацияда Газада уланып жаткан согуш сыяктуу эл аралык кризистерге да токтолду. Гуманитардык абалга «терең тынчсыздануусун» билдирген TМУ лидерлери туруктуу жана кеңири ок атышпоо, барымтадагыларды бошотуу жана Палестинанын борбор шаары Чыгыш Кудс болгон 1967-жылдагы чек араларга негизделген эки мамлекеттүү чечимге чакырыктарын кайталашты.
Israel’s onslaught has demolished 92% of Palestinian homes in Gaza, UNRWA said on May 19, leaving over two million residents in need of shelter.
Ооганстан жана терроризмге каршы күрөштөгү жаңы демилгелер
Дагы бир маанилүү жыйынтык Ооганстанга байланышкан маселелер боюнча мүчө мамлекеттердин ортосунда бирдиктүү позицияны иштеп чыгуу милдети жүктөлгөн Ооганстан боюнча жумушчу топтун түзүлүшү болду. Бул маселе боюнча Мамлекет башчыларынын кеңеши тарабынан өзүнчө биргелешкен билдирүү кабыл алынды.
Саммитте ошондой эле терроризмге, трансулуттук уюшкан кылмыштуулукка жана кибер коркунучтарга каршы биргелешип күрөшүүгө чакырып, коргонуу өнөр жайындагы кызматташтыкты тездетүүгө чакырды. Мүчө-мамлекеттер дезинформация, расизм, исламофобия жана жек көрүү сөздөрү менен күрөшүү боюнча аракеттерди шайкеш келтирүүгө милдеттеништи.
Түркиянын глобалдык талапкерлигин колдоо
Декларация Түркиянын БУУнун Коопсуздук Кеңешиндеги туруктуу эмес (2037–2038), ЮНЕСКОнун Аткаруу кеңешинин (2025–2029) жана БУУнун Экономикалык жана Социалдык Кеңешиндеги (2026–2028) туруктуу эмес орундары сыяктуу эл аралык жогорку кызматтарга талапкерлигин колдоду.
Эл аралык «Алишер Навои» сыйлыгы символикалык белги катары илимге жана түрк дүйнөсүнүн биримдигине кошкон салымы үчүн Нобель сыйлыгынын ээси илимпоз Азиз Санжарга берилди.
