د جنرال مصطفی کمال تر قوماندې لاندې  تورکي پوځ " لوی برید" او "د قوماندانۍ جګړه"  چې د اګست د ۳۰ م د ستر بري سره پایته ورسیده د اتلولۍ د یوې لویې کیسې په توګه په تاریخ کې ثبت شوه.

د لوی مشر مصطفی کمال اتاترک تر قوماندې لاندې، د ۱۹۲۲ کال د اګست په ۲۶ مه پيل شوې او د اګست ۳۰ د بریا سره پای ته رسېدلې "لوی برید" او "د قوماندانۍ جګړه" کې تورکي پوځ په  تاریخ  کې تر ټولو لویه اتلولۍ ثبت کړه.

د ۱۹۱۹ کال لومړۍ نړیوالې جګړې وروسته، متحدو ځواکونو د موندروس اوربند تړون له مخې د تورکي پوځ وسلې او مهمات ترې واخیستل او اناتولیا یې اشغال کړه. خالده اډیب اډیوار "د اور سره د ترک ازموینه "  تر نامه لاندې په خپل کتاب کې ویلي دي چې د اشغال په ورځو کې، د متحدو ځواکونو بیړیو استانبول، فرانسویانو ادانا، انګریزانو اورفا، ماراش، سامسون او مرزیفون، او ایټالویانو انتالیا او د اناتولیا جنوب لویدیځې سیمې ونیولې.

د ۱۹۱۹ کال د مې په ۱۵مه، د متحدو ځواکونو په اجازه یوناني پوځ ازمیر ته ننوت.

د دې وضعیت په وړاندې، ترکي ملت د خپل تاریخ په اوږدو کې د "ملت کېدو شعور" سره د اشغال په وړاندې د قوای ملیه خوځښت پیل کړ. دوه انتخابونو شتون درلود: اشغالګرو ځواکونو ته تسلیمیدل او  یا یو ویجاړ شوی او سوځیدلی هېواد له سره په خپو درول او له هیرو څخه بیرته زیږیدل .

په ۱۹۲۰ کال کې د تورکیې  ملي شورا  (TBMM) له پرانستل کېدو وروسته، اشغالګرو ځواکونو خپلې ټولو فشار راوړونکو سیاستونو ته پر اتاترک او د هغه پر ملګرو ډېر تمرکز وکړ، په ځانګړې توګه د لوېدیځ په جبهه کې خوځښتونه پیل شول. په ۱۹۲۱ کال کې، یوناني پوځ پلازمینې تر لمنو تر پولادلي  ولسوالۍ پورې راورسېد. په پولادلي ولسوالۍ کې، د تاریخ تر ټولو سختې جګړې لپاره چمتووالی نیول کېده.

د تورکي پوځ او یوناني پوځ ترمنځ د ساکاریا په شاوخوا کې د ساکاریا میدان جګړه د اګست په ۲۳مه پیل شوه. له دې نېټې وروسته، په جګړه کې چې شپه او ورځ پرته د وقفې روانه وه، جنرال مصطفی کمال د جګړې نوې ستراتیژي پلي کړه او خپل پوځ ته یې امر وکړ: "د دفاع کرښه نشته، د ټولې خاورې نه باید دفاع وشي. د وطن هره لوېشت خاوره تر هغه نشي پرېښودل کېدی تر څو چې د وطنوالو په وینو نه وي لمده شوې."

د تورکيې پوځیانو دې امر ته غاړه کېښوده او د خپل وطن څخه یې په ډېرې سرښندنې دفاع وکړه. دا سخته جګړه ۲۲ ورځې او ۲۲ شپې روانه وه. د تورکیې پوځ چې د ټولې جبهې په اوږدو کې بریدونو ته دوام ورکولو  د ۱۹۲۱ کال د سپټمبر په ۱۳مه د ساکاریا سیند ختیځ لور سیمې  د یوناني ځواکونو څخه پاکې کړې.

د ساکاریا میدان جګړه د تاریخ د یوه مهم ټکي په توګه خپل ځای وموند، چې په دې جګړه کې ترک ملت له دفاعي حالت څخه بریدګر حالت ته واوښت.

د دښمن پوځ له هېواد څخه په بشپړ ډول د ویستلو په موخه د یو کال چمتووالي وروسته، د ۱۹۲۲ کال د اګست په ۲۶مه، لوی قوماندان  جنرال مصطفی کمال د "لوی برید" د پیل امر ورکړ.

 د اګست ۲۶مه سهار

د اګست په ۲۶مه سهار، لوی قوماندان جنرال  مصطفی کمال د لوی درستیز جنرال  فوزی او د لوېدیځ جبهې قوماندان جنرال عصمت سره د جګړې د مدیریت لپاره د افیون قره حصار (Afyonkarahisar) په کوجاتپه کې خپل ځای ونیوه.

د توپونو په ډزو سره د سهار په وخت کې پیل شوی عملیات، د سهار په لومړیو رڼاوو سره تورکي پوځ برید پیل کړ او تیینازتپه یې ونیوله او دښمن یې له بلنټپه او کالجيک سیویرسي  سمیو څخه لرې کړ.

د برید په لومړۍ ورځ، د لومړي پوځ واحدونو د بویوک قلعه جک تپه  اوچیغیت ټپې  ترمنځ په ۱۵ کیلومترۍ سیمه کې د دښمن لومړۍ کرښې ونیولې. پنځمې آس سواره ډلې د دښمن د ترانسپورتي کرښو په وړاندې بریالي بریدونه وکړل، په داسې حال کې چې دویم پوځ په جبهه کې خپل کشفي عملیات بې له ځنډه ترسره کړل.

د اګست په ۲۷مه سهار، ترکي پوځ په ټولو جبهو کې یو ځل بیا برید پیل کړ او په همدې ورځ افیون قره حصار د اتمې فرقې لخوا د دښمن له اشغال څخه وژغورل شوه. د اګست په ۲۸مه او ۲۹مه په بریالیتوب سره دوام لرونکي برید، د دښمن پنځمه فرقه له منځه یوړه  او پدې ډول ورځ  پای ته ورسېده.

د اګست په ۲۹مه شپه، قوماندانانو وضعیت وارزوه او موافقه یې وکړه چې باید ژر تر ژره حرکت وکړي او برید په لنډ وخت کې پای ته ورسوي، او د اګست په ۳۰مه د پلان د پلي کولو لپاره اړین اقدامات ونیول شول.

لویه بریا

لوی قوماندان جنرال مصطفی کمال تر قوماندې لاندې، د ۳۰ اګست په سهار د کوتاهیا ولایت التینتاش ولسوالۍ په ظفرتپه چالکوی کلي کې، چې اوس یوه ښارګوټی دی، ترکي پوځ ته د برید امر ورکړ. دا هغه وخت و چې د تورکیې د خپلواکۍ جګړې ترټولو مهمه بریا پیل کېده.

د لوی قوماندان جنرال مصطفی کمال تر قوماندې لاندې ترکي پوځ د اګست په ۲۶مه پیل شوې میدان جګړه کې د دوملوپینار (Dumlupınar) په اللیورن، کچیلر او قزلتاش دره کې یوناني واحدونه په بشپړ ډول کلابند او له منځه یوړل چې دا کار د بریا لامل شو. د قزلتاش درې  په سیمه کې، ځینې یوناني واحدونه، جنرال تریکوپیس، جنرال دینیس او ډیری نور یوناني قوماندانان وتښتېدل.

د لویې بریا یوه ورځ وروسته، د اګست په ۳۱مه، لوی قوماندان مصطفی کمال، فوزي پاشا او عصمت پاشا په زاخرتپه چالکوی کې د یو کور په باغ کې د یوه مات شوي موټر پر سر د جګړې د سیمو نقشه کېښودله، وضعیت یې وارزاوه او موافقه یې وکړه چې د یونانیانو د نوي دفاعي حالت څخه د مخنیوي لپاره باید ازمیر ته ننوځي.

"پوځیانو، ستاسو لومړی هدف مدیترانه ده، پرمخ لاړ شئ!"

د لویې بریا وروسته د سپټمبر په لومړۍ نېټه مصطفی کمال پاشا په دوملوپینار کې په یوه اعلامیه کې چې د لوېدیځ جبهې ټولو افسرانو او سرتېرو ته ولوستل شوه، لاندې څرګندونې وکړې:

"د تورکیې د ملي شورا  پوځیانو، تاسو د افیون قره حصار-دوملوپینار په لویه میدان جګړه کې، د یو ظالم او مغرور پوځ شتون په ډیر لږ وخت کې چې ناممکن ښکاریده له منځه یوړ. تاسو ثابته کړه چې زموږ د ستر او غوره ملت د فداکاریو لایق یاست. زموږ لوی ترک ملت په خپل راتلونکي باور کولو کې پر حق دی. زه له  نږدې څخه ستاسو د جګړې د ډګر بریالیتوبونه او سرښندنې ګورم او تعقیبوم.

زه به د خپل ملت د ستایلو د پیغام رسولو دنده پرېنږدم او په دوامداره توګه به یې ترسره کوم. ما د جبهې قوماندې ته امر وکړ چې د انعام لپاره قوماندانۍ ته وړاندیز وکړي. زه له ټولو ملګرو غواړم چې په اناتولیا کې د نورو میدان جګړو په پام کې نیولو سره پرمخ لاړ شي او هرڅوک د عقل او وطن پالنې له سرچینو څخه په ګټې اخیستنې خپلې سیالۍ په پوره قوت سره ترسره کړي. پوځیانو، ستاسو لومړی هدف مدیترانه ده، پرمخ لاړ شئ!"

د دې امر په تعقیب، تورکي پوځ له دریو لورو پرمخ لاړ او د سپټمبر په لومړۍ نېټه یې ګدیز او اووشاک، د سپټمبر په ۲مه یې ایسکی‌شهر، په ۶مه یې بالیک‌سیر او بیلجیک، په ۷مه یې آیدن او په ۸مه یې مانیسا بېرته ونیول. د سپټمبر په ۹مه ترکي پوځ په ازمیر کې یوناني پوځ سمندر ته وغورځاوه او د مصطفی کمال پاشا امر یې په لویه بریالیتوب سره پر ځای کړ.

د لوی برید یو له تر ټولو مهمو پیښو څخه دا وه چې د ۵۷ فرقې قوماندان، ډګروال رشاد بې، د اګست په ۲۷مه د چغیل تپه په نیولو کې د نیم ساعت ځنډ له امله، د خپلې دندې په نه ترسره کولو خپګان سره ځان وواژه.

کله چې مصطفی کمال  بیا د ۵۷ فرقې قوماندانۍ ته ټیلیفون وکړ چې د چیغل ټپه په غرونو کې جنګېدل، ورته وویل شول چې ډګرال رشاد  خان ځان وژنه کړې ده، او هغه لیکلي یادښت یې ورته ولوستل شو: "په داسې حال کې چې ما ژمنه کړې وه چې په نیم ساعت کې به دا ځای نیسم، خو د دې لپاره چې خپله ژمنه مې نه ده پوره کړې، نشم کولی چې ژوند وکړم."

چیغل ټپه د ډګروال رشاد خانا له مړینې ۱۵ دقیقې وروسته د دښمن له پوځیانو څخه وژغورل شو.

لوی مشر اتاترک د لویې بریا دوه کاله وروسته، د ۱۹۲۴ کال د اګست په ۳۰مه، د شهید بیرغ لرونکي مهمتچیک څلي د بنسټ ایښودلو مراسمو کې د ګډون لپاره زاخرتپه چالکوی ته راغی.

اتاترک چې دوه کاله مخکې ورځې یې ګډون کوونکو ته یاد کړل، لویه بریا یې په دې جملو تشریح کړه:

"د افیون قره حصار-دوملوپینار میدان جګړه او د هغې وروستۍ برخه چې د اګست د ۳۰مې بریا وه، د ترکي تاریخ تر ټولو مهمه نقطه ده. زموږ ملي تاریخ له ډېرو لویو او ښایسته بریالیو ډک دی، خو داسې میدان جګړه نه را په یادېږي چې د ترکي ملت لخوا دلته ترلاسه شوې بریا په څېر قاطع پایله ولري، او نه یوازې زموږ په تاریخ کې، بلکې په نړیوال تاریخ کې یې هم یو نوی ګام ایښی وي. دا ښکاره ده چې د نوي ترکي دولت او د ځوان ترکي جمهوریت بنسټ دلته پیاوړی شو، او د هغې نه مړ کېدونکی ژوند دلته وستایل شو. په دې سیمه کې بهېدلې ترکي وینې او په دې اسمانونو کې الوتونکي د شهیدانو روحونه، زموږ د دولت او جمهوریت تل پاتې ساتونکي دي. ترکي ملت دلته په ترلاسه شوې بریا سره، په خپل ښکاره شوي ځواک او اراده سره، دا معلوم حقیقت یو ځل بیا د تاریخ په سینه کې په فولادي قلم سره ځای په ځای کړ."

د اګست ۳۰مه چې په لومړي ځل په ۱۹۲۶ کال کې د بریا ورځ په توګه ولمانځل شوه، هر کال په ټول هېواد او شمالي قبرس کې د مختلفو مراسمو سره لمانځل کیږي.