ئامېرىكا خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىگە جازا يۈرگۈزۈش ئارقىلىق يېڭى بىر خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىگە قارشى تۇرۇش ھەرىكىتىنى باشلىدى، دۇنيا جامائەتچىلىكى بولسا، ئامېرىكانىڭ دۇنياۋى ئادالەت ئىزدەش تىرىشچانلىقلىرىغا يەنە بىر قېتىم توسقۇنلۇق قىلىشىغا گۇۋاھچى بولۇشقا تەييارلانماقتا.

ئۆتكەن ھەپتە ئامېرىكا، ئىسرائىلىيەلىك رەھبەرلەرنى يېقىنقى 15 ئايدىن بۇيان پەلەستىنلىكلەرگە يۈرگۈزۈلۈۋاتقان ئىرقىي قىرغىنچىلىق جىنايەتلىرىدىن قوغداشنى مەقسەت قىلغان بىر قانۇن لايىھەسىنى ماقۇللىدى.

جۇمھۇرىيەتچىلەرنىڭ ھەر ئىككىلا پالاتانىڭ كونتروللۇقىنى ئىگىلىشى بىلەن ئامېرىكا دۆلەت مەجلىسىدىكى كۈچ تەڭپۇڭلۇقى ئۆزگەرگەندىن كېيىن كۈنتەرتىپكە كىرگۈزۈلگەن قانۇن لايىھەسى، ئىسرائىلىيە باش مىنىستىرى بېنيامىن نېتانياھۇ ۋە سابىق مۇداپىئە مىنىستىرى يوئاۋ گاللانت ئۈستىدىن چىقىرىلغان تۇتۇش بۇيرۇقلىرىغا قارشى خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىگە جازا يۈرگۈزۈش تەدبىرلىرىنى مەزمۇن قىلىدۇ.

سىياسىي ئىستراتېگ ۋە ئەنگلىيەنىڭ ئوتتۇرا شەرق تىنچلىق ئەلچىسىنىڭ سابىق مەسلىھەتچىسى ئاشىش پراشار، ئامېرىكانىڭ بۇ قەدىمى ئارقىلىق خەلقئارا قانۇننىڭ ئىجرا قىلىنىشىغا قارىتا كىشىنى بىئارام قىلىدىغان قوش ئۆلچەملىك پوزىتسىيە تۇتقانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويدى.

پراشار TRT World قا بايانات بېرىپ: «غەرب ئۆتكەن ھەپتە خەلقئارا قانۇننىڭ ئەمەلىيەتتە ئۇلارنى جاۋابكارلىققا تارتىش ئۈچۈن لايىھەلەنمىگەنلىكىنى ئېنىق ئىسپاتلىدى... غەرب، بۇرۇنمۇ بۇنى ئېنىق ئىپادىلىگەن ئىدى: خەلقئارا قانۇن ئافرىقالىق دىكتاتورلار ۋە رۇسىيە ئۈچۈن كۈچكە ئىگە، ئەمما غەرب قايتا-قايتا قىرغىنچىلىق، ئۇرۇش جىنايەتلىرى ۋە ئىرقىي قىرغىنچىلىق ئېلىپ باردى» دېگەنلەرنى قەيت قىلدى.

«قانۇنسىز سوت مەھكىمىسىگە قارشىلىق كۆرسىتىش قانۇنى»

«قانۇنسىز سوت مەھكىمىسىگە قارشىلىق كۆرسىتىش قانۇنى» دەپ ئاتىلىدىغان قانۇن لايىھەسى، نۆۋەتتە پالاتانىڭ تەستىقىنى كۈتمەكتە. لايىھە خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ ئامېرىكالىقلار ياكى ئىسرائىلىيەلىكلەرنى سوراق قىلىش تىرىشچانلىقلىرىغا ياردەم بەرگەن كىشىلەرگە جازا يۈرگۈزۈشنى مەزمۇن قىلىدۇ.

بۇ جازا تەدبىرلىرى ئارىسىدا مال-مۈلۈك ۋە مەبلەغلىرىنى توڭلىتىش، سوت مەھكىمىسىنىڭ تىرىشچانلىقلىرىغا ماددىي ياكى مالىيە جەھەتتىن تۆھپە قوشقان چەت ئەللىكلەرنىڭ ۋىزا ئىلتىماسلىرىنى رەت قىلىش قاتارلىقلار بار.

بۇ جازا تەدبىرى تەكلىپلىرى، خەلقئارالىق ئورگانلار ۋە مۇتەخەسسىسلەر ئارىسىدا ئىسرائىلىيەنىڭ غەززەدىكى ئۇرۇش جىنايەتلىرىنىڭ ئىرقىي قىرغىنچىلىق ئىكەنلىكىدىن ئىبارەت ئورتاق تونۇشىنىڭ بارلىقىغا قارىماي كۈنتەرتىپكە كىرگۈزۈلدى.

خەلقئارا جىنايى ئىشلار قانۇنى ۋە ئامېرىكانىڭ پوزىتسىيەسى

خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى ئۆتكەن نويابىر ئېيىدا نېتانياھۇ ۋە گاللانت ئۈستىدىن تارىخىي تۇتۇش بۇيرۇقلىرىنى چىقىرىش ئارقىلىق، جاۋابكارلىق مېخانىزملىرىنى كېڭەيتىشنىڭ ئۇلىنى ھازىرلىدى.

خەلقئارا رىم ئەھدىنامىسىگە ياكى خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى قانۇنىغا تەرەپ دۆلەتلەر، ئىرقىي قىرغىنچىلىق ياكى ئىنسانىيەتكە قارشى جىنايەتلەرگە ياردەم قىلغان شەخسلەرنى، سىياسىي رەھبەرلەرنى ۋە ھەربىي خادىملارنى دۇنياۋى سوتلاش ھوقۇقىغا ئاساسەن سوتلىيالايدۇ؛ ئۆتكەن ھەپتە بۇ ھوقۇقنىڭ تۇنجى قېتىم قوللىنىلىشى بىلەن تارىخىي بىر قەدەم بېسىلغان بولدى.

بىرازىلىيەدىكى بىر سوت مەھكىمىسى ساقچىلارغا غەززەدە ئۇرۇش جىنايىتى سادىر قىلغان دەپ گۇمان قىلىنىۋاتقان بىر ئىسرائىلىيە ئەسكىرىنى تەكشۈرۈش توغرىسىدا بۇيرۇق چۈشۈردى. سوت مەھكىمىسىنىڭ جىددىي تەكشۈرۈش تەلىپى، رىم ئەھدىنامىسىگە ئەزا بىر دۆلەتنىڭ ئەھدىنامىنىڭ ماددىلىرىنى دۆلەت دەرىجىسىدە ئىجرا قىلغانلىقىنىڭ كۆزگە كۆرۈنەرلىك بىر ئۆرنىكىنى شەكىللەندۈردى.

ئامېرىكانىڭ جازا تەدبىرلىرى غەربنىڭ پوزىتسىيەسىنى ئۆزگەرتەلەمدۇ؟

ئامېرىكانىڭ خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىگە جازا يۈرگۈزۈش تەكلىپىدىن كېيىن، ئەنگلىيە، فىرانسىيە، گېرمانىيە ۋە پولشا قاتارلىق نۇرغۇن غەرب دۆلەتلىرى ئېھتىمال ۋاشىنگتون بىلەن ئوخشاش يۆنىلىشتە ھەرىكەت قىلىدۇ.

پراشار بۇ ھەقتە توختىلىپ: «مېنىڭچە، بۇ ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى ئىزچىل رەت قىلىپ كەلگەن، بۇ ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى قورال بىلەن تەمىنلىگەن ۋە بۇنىڭغا قارشى چىقمىغان ھۆكۈمەتلەرنىڭ بىر قاتار ئىنكاسلارنى بىلدۈرگەنلىكىنى كۆرىمىز» دەيدۇ.

«ئەمدى ياۋروپا ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ پوزىتسىيەسىنى ئۆزگەرتىش ۋە ئامېرىكاغا قارشى چىقىش ۋاقتى كەلدى. ئۇلار، خەلقئارا قانۇنغا ئىشىنەمدۇ، ئىشەنمەمدۇ، بۇنى كۆرسىتىشى كېرەك.»

ۋاشىنگتون، تارىخىي مۇساپىدە خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىگە گەۋدىلىك قىيىنچىلىقلارنى پەيدا قىلدى ۋە ئامېرىكا خادىملىرى ياكى ئىتتىپاقداشلىرىنى – بولۇپمۇ ئىسرائىلىيەدەك – ئۆز ئىچىگە ئالغان ئۇرۇش جىنايەتلىرىنى تەكشۈرۈش جەريانىدا سوت مەھكىمىسىگە قاتتىق قارشى چىقتى.

بۇ بېسىم تاكتىكىلىرى، خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى ئەمەلدارلىرىغا جازا يۈرگۈزۈشنى ۋە ئەزا دۆلەتلەرنى، ئامېرىكانىڭ مەنپەئەتىگە زىت كېلىدىغان تەكشۈرۈشلەرنى قوللىشىنى قايتۇرۇۋېلىشقا مەجبۇرلاشنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى.

ئىسرائىلىيە ئىستىخباراتىنىڭ خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى ئەمەلدارلىرىغا قاراتقان بېسىملىرى

ئىسرائىلىيە ئىستىخباراتىنىڭ يىللار بويى خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى ئەمەلدارلىرىنى كۆزەتكەنلىكى ۋە جاسۇسلۇق پائالىيەتلىرى ئېلىپ بارغانلىقى توغرىسىدىكى ئاشكارىلىنىپ كەتكەن ئۇچۇرلارمۇ بۇ بېسىمنىڭ دەرىجىسىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.

ئامېرىكا، بۇرۇن ترامپ مەمۇرىيىتى مەزگىلىدە، خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ ئافغانىستاندىكى ئامېرىكا ئۇرۇش جىنايەتلىرى ۋە پەلەستىن زېمىنىدىكى ئىسرائىلىيەنىڭ ئۇرۇش جىنايەتلىرىگە قارىتىلغان تەكشۈرۈشلىرى سەۋەبلىك خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ باش تەپتىشى فاتۇ بېنسۇدا ۋە باشقا خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى خادىملىرىغا جازا تەدبىرى قوللانغان ئىدى.

بولۇپمۇ بېنسۇدا موسساد ئەمەلدارلىرىنىڭ بىۋاسىتە تەھدىتلىرىگە دۇچ كەلدى. بۇ تەھدىتلەر، بېنسۇدا ياكى ئۇنىڭ ئائىلىسىگە زىيانكەشلىك قىلىنىشى مۇمكىنلىكى ھەققىدە بولۇپ، خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ ئىسرائىلىيەگە قارشى دەۋا ئېچىشىنى توسۇشنى مەقسەت قىلاتتى.

كېيىنچە بايدىن مەمۇرىيىتى بۇ جازا تەدبىرلىرىنى بىكار قىلدى، ئەمما ھازىر بۇ جازا تەدبىرلىرىنى قايتا يولغا قويۇش تىرىشچانلىقى، مۇھىم قانۇنىي ۋە ئەخلاقىي مەسىلىلەرنى كۈنتەرتىپكە ئېلىپ كەلمەكتە.

سىياسىي قارشىلىقنىڭ كۈچىيىشى

سىياسىي قارشىلىق تېخىمۇ تېزلىشىۋاتىدۇ. 2024-يىلى ئاپرېل ئېيىدا، بىر گۇرۇپپا ئامېرىكالىق جۇمھۇرىيەتچى سېناتور، خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ نۆۋەتتىكى تەپتىشى كەرىم خانغا بىر ئاگاھلاندۇرۇش ئەۋەتتى. سېناتورلار، بۇ تۇتۇش بۇيرۇقلىرى داۋاملاشقان تەقدىردە ھەم خان ھەم باشقا خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى ئەمەلدارلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئائىلىلىرىگە جازا يۈرگۈزۈلۈشىنىڭ مۇمكىنلىكى ھەققىدە تەھدىت سالدى.

پراشار، «خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى ۋە سوتچىلار، بۇ تۇتۇش بۇيرۇقلىرىنى چىقارسا جازا تەدبىرى قوللىنىلىدىغانلىقىنى، جازالىنىدىغانلىقىنى ۋە ھۇجۇمغا ئۇچرايدىغانلىقىنى بىلەتتى» دەيدۇ.

«ئامېرىكا، ئىسرائىلىيە ياكى ئۆزى ئۈچۈن ھېچقانداق جاۋابكارلىقنىڭ ئارتىلىشىنى خالىمايدۇ. چۈنكى ئىسرائىلىيەنىڭ جاۋابكارلىقى، ئامېرىكانىڭمۇ جاۋاب بېرىشى دېگەنلىك بولىدۇ؛ چۈنكى ئۇ ئىسرائىلىيەنىڭ بۇ ئىرقىي قىرغىنچىلىقنى سادىر قىلالىشى ئۈچۈن بارلىق سىياسىي ۋە ھەربىي ياردەملەرنى بەردى.»

جازا تەدبىرلىرىنىڭ خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى تەكشۈرۈشىگە كۆرسىتىدىغان تەسىرى

ئامېرىكا تەكلىپ قىلغان جازا تەدبىرلىرىنىڭ، خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ ئىسرائىلىيە بىلەن مۇناسىۋەتلىك تەكشۈرۈشىنى پۈتۈنلەي يولدىن چىقىرىۋېتىشى كۈتۈلمەيدۇ. ئەمما بۇ تەدبىرلەر، مەسىلەن، ئامېرىكادىكى مال-مۈلۈك ۋە مەبلەغلەرنىڭ توڭلىتىلىشى ياكى مالىيە ئورگانلىرىنىڭ خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسى بىلەن مۇئامىلە قىلىشتىن ساقلىنىشى قاتارلىق مەشغۇلات قىيىنچىلىقلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.

بۇرۇن ئامېرىكانىڭ خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنىڭ تەپتىشى ۋە خادىملىرىغا قاراتقان خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىگە قارشى سەپەرۋەرلىكى دۇنيا مىقياسىدا ئەيىبلەشكە ئۇچرىغان ھەتتا ئىسرائىلىيەدىن باشقا ھېچقانداق غەرب دېموكراتىيەسى ياكى ئامېرىكا ئىتتىپاقدىشى بۇ ھەرىكەتنى قوللىمىغان ئىدى.

بۇ قېتىم ئامېرىكانىڭ ئادالەتنى توسۇش تىرىشچانلىقلىرى، بولۇپمۇ ياۋروپادا، خەلقئارا جىنايى ئىشلار سوت مەھكىمىسىنى تەنقىدلەشتىن ۋاشىنگتوننىڭ سوت ئىشلىرىغا ئارىلىشىشىغا بۇرىلىشى بىلەن تېخىمۇ كۈچلۈك نارازىلىقلارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشى مۇمكىن.