چارشەنبە كۈنى، دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى ئېمپوكس ۋىرۇسى كېسىلىنىڭ يېڭى ۋە ئەجەللىك يېڭى ۋارىيانتىنىڭ دۇنياۋى خەلق سالامەتلىكى ئۈچۈن خەۋپ شەكىللەبدۈرىدىغانلىقى توغرىسىدا  جىددىي ھالەت ئېلان قىلدى. دېموكراتىك كونگو جۇمھۇرىيىتى ۋە قوشنا ئافرىقا دۆلەتلىرىدە بايقالغان ۋە تېز تارقىلىۋاتقان بۇ ۋىرۇس دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى باش دېرىكتورى تېدروس ئادانوم گېبرېيۇس تەرىپىدىن «تولىمۇ قورقۇچلۇق ۋىرۇس» دەپ ئاتالدى.

كېسەللىك تۇنجى قېتىم خەلقنىڭ دىققىتىنى تارتقاندا، ئالىملار تەرىپىدىن «مايمۇن كېسەللىكى ۋىرۇسى» دەپ ئاتالدى. دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى بولۇپمۇ ئافرىقا دۆلەتلىرىدىن كەلگەن ئاممىۋى سەھىيە مۇتەخەسسىسلىرىنىڭ بېسىمى ئاستىدا 2022-يىلى 28-نويابىر كۈنى بۇ ۋىرۇسنىڭ ئىسمىنى «ئېمپوكس ۋىرۇسى» غا ئۆزگەرتتى.

ئەينى ۋاقىتتا، لانسېت تىببىي ژۇرنىلىدا بۇ ۋىرۇس ھەققىدە مۇنداق دېيىلگەنىدى: «بۇ ۋىرۇس ئۇزۇن مۇددەتتىن بۇيان بىرقاتار ئېنىقسىزلىقلار ۋە ئىلمىي مەسىلىلەر بىلەن بىرگە، يۇقۇملۇق كېسەلنىڭ جەمئىيىتىمىزدە كەمسىتىش، ئىرقچىلىق ۋە ئايرىمچىلىقتىن ئىبارەت بەتبەخت ئادەتلىرىنىڭ بارلىقىمۇ كۆرسىتىپ بەردى.»

تور مۇنبەرلىرىدە كىشىلەر بۇ كېسەللىكنىڭ ئىسمىنى (‹مايمۇن ۋىرۇسى كېسەللىكى›) ئافرىقا خەلقى بىلەن باغلاپ (بۇ ۋىرۇسنىڭ تارقىلىشىغا ئافرىقالىقلار سەۋەب بولغان دەپ قاراپ)، ئىرقچىلىق قىلىۋاتاتتى ۋە قوبۇل قىلغىلى بولمايدىغان قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قويۇۋاتاتتى. مەزكۇر ژۇرنالدا ئاگاھلاندۇرۇش بېرىلىپ مۇنداق دېيىلگەنىدى: «ھەرقانداق شەكىلدىكى ئىرقىي كەمسىتىش ئېيتىپ تۈگەتكۈسىز زىيانلارنى ئېلىپ كېلىدۇ. يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرگە كەلسەك، بىر مىللەتنىڭ كەمسىتىلىشى تېخىمۇ زىيانلىقتۇر، چۈنكى بۇ قىلمىش كىشىلەرنى دىياگنوز قويۇش، ۋاكسىنا ئەملەش ۋە داۋالاشتىن يىراقلاشتۇرىدۇ.»

كېسەللىكلەرنىڭ ئىسىملىرى مەسىلىسىدىكى تالاش – تارتىشلارنىڭ تارىخى ناھايىتى ئۇزۇنغا سوزۇلىدۇ. ئاممىۋى سەھىيە مۇتەخەسسىسلىرى كېسەللىكنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە تارقىلىشى، شۇنداقلا دۇنياۋى ئېغىر ئاقىۋەتلەرگە سەۋەب بولىدىغان خاتا چۈشەنچىلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارماسلىقى ئۈچۈن، جۇغراپىيەلىك ئورۇنلار، كىشىلەر توپى (مىللەت)، ھەتتا ھايۋانلار بىلەن ئىسىم قويۇشتا تېخىمۇ ئېھتىياتچان كېلىدۇ.

بىر ئىسىمدا نېمە بار؟

مەسىلەن، راچېل ۋىتېرسنىڭ سلاتېنىڭ قارىشىچە،  1918-20 H1N1 يۇقۇملۇق ۋىرۇسى كانزاس ئىشتاتىدا ئوتتۇرىغا چىققان بولسىمۇ، ئەمما بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى (1914 - 1918 – يىللار) مەزگىلىدە «جۇغراپىيەلىك-سىياسىي كۈچلەر» سەۋەبىدىن «ئىسپانىيە يۇقۇمى» دەپ تونۇلغان. يۇقۇملۇق كېسەل خەۋەرلىرى گېرمانىيە، فىرانسىيە، ئەنگلىيە ۋە ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرىدا باستۇرۇلغان ياكى ئېغىر دەرىجىدە ئادەتتىكى كېسەل قىلىپ كۆرسىتىلگەن. بىراق ئىسپانىيە  شىۋېيتسارىيەگە ئوخشاش ئۇرۇشتا بىتەرەپ ئىدى، شۇڭا شىۋېيتسارىيەنىڭ ئاخبارات ۋاستىلىرى نوپۇسىنىڭ تۆۋەنلەپ كېتىشىگە سەۋەب بولغان يۇقۇملۇق كېسەلنى ئاشكارىلاشتىن ئۆزىنى تارتمىغان ھەمدە بۇنىڭ بىر ئىسپانىيە كېسەللىكى ئىكەنلىكى توغرىسىدا خاتا بىر تەسىر پەيدا قىلغان.

ترىزومى 21 ياكى داۋن سىندىرومى بىر چاغلاردا «موڭغۇل دىنى» دەپ ئاتالدى. ئورتاق تىلدا بىتەرەپ ئاتالغۇ قوللىنىلىشتىن ئىلگىرى ئىرقچىلىق تېرمىنولوگىيەسىنى يوقىتىش ئىرسىيەتشۇناسلار ۋە باشقىلارنىڭ ئورتاق تىرىشچانلىق كۆرسىتىشىنى تەقەززا قىلاتتى.

ئەستە تۇتۇشقا يېقىنراق بولغىنى شۇكى، 2020-يىلى ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرى پىرېزىدېنتى دونالد ترامپ يېڭى كوروناۋىرۇسنى «خىتاي ۋىرۇسى» دېگەنلىكى ئۈچۈن تەنقىد بومباردىمانى ئاستىدا قالغانىدى. جۇمھۇرىيەتچى پارلامېنت ئەزالىرى تەرىپىدىن ئىشلىتىلگەن باشقا ئاتالغۇلار: «خىتاي يۇقۇمى»، «خىتاي كوروناۋىرۇسى» ۋە «ۋۇخەن كوروناۋىرۇسى» قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالاتتى. بۇ ئاتالغۇلارنىڭ ئىرقچىلىق ۋە چەت ئەل دۈشمەنلىكى تەسىرلىرى ئۈستىدە تەنقىد قىلىنغان ترامپ،  بۇ ھەقتىكى قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويۇشنى ئىككى ھەسسە ئاشۇردى.

«بۇ ئاتالغۇ <خىتاي ۋىرۇسى> دەپ ئاتىلىۋاتقان بولۇشىغا قارىماي خىتايدىن بارغانسېرى يىراقلاشماقتا... شەك – شۈبھىسىزكى، بۇ ۋىرۇس تارىختىكى باشقا بارلىق كېسەللىكلەردىن كۆپرەك ئىسىمغا ئىگە... ئىسىم بېرەلەيمەن... خان يۇقۇمى، 2020-يىلى ئىيۇندا ئوكلاخومادىكى بىر يىغىلىشتا 19 خىل ئىسىم بېرەلەيمەن» دېدى.

ئەينى ۋاقىتتا، كۆپ ساندىكى كىشىلەر ترامپنىڭ سۆز تاللىشىنىڭ ئۇنىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرىدىكى دائىرىسى بارغانسېرى كېڭىيىۋاتقان يېڭى كوروناۋىرۇس بىلەن يۇقۇملىنىش ھادىسىلىرىنى ناچار ھالدا بىر تەرەپ قىلىشىدىن ئەندىشە قىلغانلىقىنى ھېس قىلدى. شۇنداقلا ترامپنىڭ جاۋابكارلىقنىڭ كىمگە ئائىت ئىكەنلىكى توغرىسىدىكى قارىشىنى ئۆزگەرتكەنلىكىنى ۋە بۇ جەرياندا ئامېرىكا قوشما ئىشتاتلىرىدىكى ئاسىيالىقلارنىڭ ھاياتىنى خەۋپكە ئىتتىرگەنلىكىنى ھېس قىلدى. 2020 – يىلى 19-مارت ۋە 2021 - يىلى ئىيۇن ئېيى ئارىلىقىدا 9000 دىن ئارتۇق «ئاسىيالىقلارغا دۈشمەنلىك قىلىش» ۋەقە كۆرۈلدى.  AAPI نەپرەتنى توختىتىڭ.

«چۈنكى خىتايدىن كېلىدۇ. ئىرقچىلىق ئەمەس، ھەرگىزمۇ ئۇنداق ئەمەس» بىر مەتبۇئات يىغىنىدا ئۆزىنى ئاقلىدى. «راستچىل بولۇشنى خالايمەن.»

يەنىلا دۇنيا سەھىيە تەشكىلاتى تەرىپىدىن بەلگىلەنگەن توغرا ئاتالغۇلار «Covid-19» ياكى «SARS-CoV-2» بولاتتى ۋە ترامپنىڭ بۇنى باشقا بىر ئىسىم بىلەن ئاتاش توغرىسىدا چىڭ تۇرۇشى خاتا، زىيانلىق ۋە سىياسىي مەقسەتلىك ئىدى. ئامېرىكا-خىتاي مۇناسىۋەتلىرى ئۇزۇن ۋاقىتتىن بۇيان قاتمال ۋە چارچاتقۇچى ھالەتتە داۋاملىشىپ كەلدى، چۈنكى ئامېرىكا بىلەن خىتاي ئىقتىسادىي جۇغراپىيەلىك – سىياسىي  كۈچ بولۇپ، ھەر ئىككىسى تەسىر دائىرىسىنى كېڭەيتىشكە تىرىشماقتا.

بىراق لانسېت  تېببىي ژۇرنىلى 2022-يىلى دېكابىردا، «ئەقلى جايىدا بىر مەدەنىيەت مۇھىتى ئاستىدا» ياشاش ئۈچۈن جەمئىيەتنىڭ كېسەللىكلەرنى ئىسىملىرى بىلەن كەمسىتىش قىلمىشىنىڭ جاۋابكارلىقىنى ئۆز ئۈستىگە ئېلىشى ۋە «بۇنداق قوبۇل قىلغىلى بولمايدىغان قىلمىشلارنى جىددىي ھالدا ئەيىبلىشى» كېرەكلىكىنى تەۋسىيە قىلدى. «ۋىرۇسلارنى ۋە كېسەللىكلىرىنى بايقىغاندا بىتەرەپ ئىسىملارنى قوللىنىش تۇنجى قەدەمدۇر، بىراق بۇ قەدەم  ئىنسانلار ئالدى بىلەن تونۇشى ھەم سۆز - ھەرىكەتلىرىنى ئۆزگەرتمىگۈچە ھەرگىزمۇ ئاخىرقى ھەل قىلىش چارىسى بولالمايدۇ.»