در سال‌های اخیر، ترکیه با تمرکز بر اقتصاد دانش‌بنیان، گام‌های بلندی در مسیر تحول اقتصادی برداشته است. یکی از مهم‌ترین عوامل این تحول، رشد قابل‌توجه پارک‌های علم‌وفناوری بوده که به عنوان کانون‌های نوآوری، تحقیق و تجاری‌سازی فناوری نقش‌آفرینی می‌کنند.
تکنوپارک‌های ترکیه، با پوشش حوزه‌های متنوع از جمله سلامت، انرژی، فناوری اطلاعات، زیست‌فناوری و به‌ویژه صنایع دفاعی و هوافضا، به‌عنوان زیرساخت‌های کلیدی برای توسعه علم و فناوری شناخته می‌شوند.
این مراکز با فراهم‌کردن زمینه برای تحقیق و توسعه، حمایت از تجاری‌سازی دانش، اشتغال‌زایی در حوزه‌های تخصصی و تسهیل صادرات فناوری، جایگاه مهمی در ساختار اقتصادی ترکیه یافته‌اند.
قرار گرفتن ترکیه در موقعیتی راهبردی میان اروپا و آسیا نیز نقش آن را به عنوان یکی از قطب‌های نوظهور فناوری در منطقه پررنگ‌تر کرده است.
چارچوب حقوقی و سازوکار حمایتی تکنوپارک‌ها در ترکیه
تکنوپارک‌ها در ترکیه بر پایه قانون ویژه‌ای تأسیس شده‌اند و هدف اصلی آن‌ها ارتقای تحقیق و توسعه، حمایت از تجاری‌سازی دانش و تسریع رشد شرکت‌های فناورانه است.
این مراکز با فراهم آوردن محیطی پویا برای نوآوری، به یکی از ابزارهای کلیدی سیاست‌های علمی و صنعتی کشور تبدیل شده‌اند.
دولت ترکیه برای تشویق شرکت‌ها به استقرار در این پارک‌ها، مجموعه‌ای از مشوق‌ها از جمله معافیت‌های مالیاتی، تسهیلات بیمه‌ای و دسترسی به زیرساخت‌های تحقیقاتی را ارائه می‌دهد.
راهبری و سیاست‌گذاری کلان این مناطق بر عهده وزارت صنعت و فناوری است، در حالی‌که نهادهایی مانند شورای تحقیقات علمی و فناوری ترکیه (توبیتاک) و انجمن تکنوپارک‌های ترکیه (TGBD) نیز در تدوین مدل‌های حمایتی، ارزیابی عملکرد و هماهنگی میان پارک‌ها نقش فعالی دارند.
رشد کمی و کیفی تکنوپارک‌ها
تعداد تکنوپارک‌های ترکیه در سال‌های اخیر به‌طور پیوسته افزایش پیدا کرده است. براساس آمار منتشر شده، تا دهم جولای ۲۰۲۵، تعداد این مراکز به ۱۰۸ تکنوپارک در سراسر ترکیه رسیده است.
این تکنوپارک‌ها میزبان هزاران شرکت تحقیقاتی و فناورانه هستند؛ آمار رسمی نشان می‌دهد که تاکنون بیش از ۶٬۳۰۰ شرکت در آن‌ها فعال بوده و مجموعاً بین ۶۰ تا ۹۰ هزار نفر به‌طور مستقیم در آن‌ها اشتغال دارند.
از این میزان، حدود ۷۰ درصد نیروی انسانی در بخش تحقیق و توسعه (R&D) فعالیت می‌کنند، که نقش بزرگی در تقویت ظرفیت نوآوری ملی ترکیه دارند.
از نظر جغرافیایی، شهرهای استانبول، آنکارا و ازمیر میزبان بیشترین تعداد تکنوپارک‌ها و شرکت‌های فناور هستند؛ در این بین، توسعه مناطق نوآوری به دیگر استان‌ها نیز گسترش یافته تا توازن منطقه‌ای تحقق یابد.
تکنوپارک‌های ترکیه؛ پیشگامان فناوری‌های دفاعی و نظامی
تکنوپارک‌های ترکیه، از جمله تکنوپارک استانبول، اودتو تکنوکنت (ODTÜ Teknokent) و توساش تکنوکنت (TUSAŞ Teknokent)، به عنوان مراکز پیشرو در پژوهش و توسعه فناوری‌های دفاعی و نظامی شناخته می‌شوند.
این مراکز با همکاری شرکت‌های معتبر دفاعی نظیر آسلسان، هاولسان و روکتسان در تولید سامانه‌های پیشرفته مانند پهپادهای جنگی، رادارهای مدرن، سیستم‌های جنگ الکترونیک و فناوری‌های امنیت سایبری فعالیت دارند.
به عنوان مثال، تکنوپارک استانبول در توسعه سامانه دفاعی گنبد فولادی و موشک‌های گوک‌دوغان با بهره‌گیری از هوش مصنوعی نقش کلیدی ایفا کرده است.
گنبد فولادی، سامانه دفاعی هوایی با بهره‌گیری از هوش مصنوعی برای شناسایی و خنثی‌سازی تهدیدات هوایی است و گوک‌دوغان، موشک هوا به هوای میان‌برد با برد ۱۰۰ کیلومتر برای جنگنده‌ها است.
این تلاش‌ها به تقویت خودکفایی نظامی ترکیه و افزایش توان بازدارندگی کمک شایانی کرده است.
اودتو تکنوکنت با تمرکز بر پروژه‌های هوافضا و نرم‌افزاری، در توسعه جنگنده بومی کاآن و اجزای پهپادهای بایراکتار مشارکت دارد.
این تکنوپارک همچنین با همکاری توبیتاک، موشک‌های پیشرفته‌ای مانند بوزدوغان (موشک هوا به هوای کوتاه‌برد برای عملیات دقیق نظامی) و سوم-بی۲ (موشک کروز با کلاهک دوگانه برای اهداف زمینی و دریایی) را تولید کرده که برای عملیات دقیق نظامی طراحی شده‌اند.
از سوی دیگر، توساش تکنوکنت در ساخت بالگرد تی۱۲۹ آتاک (هواپیمای نظامی سبک برای آموزش و مأموریت‌های رزمی)، هواپیمای حرکوش-سی و ماهواره نظارتی ایمجه (İmece) که ماهواره نظارتی با وضوح بالا برای رصد و جمع‌آوری اطلاعات، پیشتاز است.
این پروژه‌ها با هدف کاهش وابستگی به فناوری‌های خارجی و ارتقای جایگاه ترکیه در صنعت هوافضای جهانی اجرا می‌شوند.
حمایت دولت ترکیه از این تکنوپارک‌ها از طریق برنامه‌هایی مانند تکنوفست و سیاست‌های کلان امنیت ملی، بومی‌سازی صنایع دفاعی را تسریع کرده است.
آسلسان با تولید سامانه‌های دفاعی حصار-آ و قورقود (سامانه دفاع هوایی برای مقابله با تهدیدهای نزدیک) و روکتسان با توسعه موشک‌های بالستیک و زره‌های پیشرفته برای تانک آلتای با زره‌های کامپوزیتی پیشرفته، دستاوردهای قابل توجهی کسب کرده‌اند.
تعداد پروژه‌ها و فعالیت‌های تکنوپارک‌ها به این حد محدود نمی‌شود و بسیاری از پروژه‌ها و فعالیت‌های دیگر نیز در حال اجرا هستند.
برخی تکنوپارک‌های ترکیه
تکنوپارک‌ها، موتور محرکه نوآوری و پیشرفت فناوری ترکیه محسوب می‌شوند که با حمایت از استارتاپ‌ها و صنایع دانش‌بنیان، جایگاه ویژه‌ای دارند. این مراکز با تمرکز بر تحقیق و توسعه، از فناوری اطلاعات گرفته تا هوافضا، به رشد اقتصادی کمک می‌کنند.
تکنوپارک استانبول
یکی از مهم‌ترین و پیشرفته‌ترین این مراکز، تکنوپارک استانبول است که در نزدیکی فرودگاه صبیحه گوکچن قرار دارد.
این مرکز با تمرکز بر صنایع دفاعی، هوافضا، فناوری اطلاعات و سلامت، میزبان صدها شرکت داخلی و بین‌المللی است و به‌عنوان بزرگ‌ترین پارک فناوری ترکیه شناخته می‌شود.
تکنوپارک استانبول در سال ۲۰۱۴ تأسیس شد و تحت نظارت مشترک وزارت صنایع دفاعی ترکیه و اتاق بازرگانی استانبول فعالیت می‌کند.
این پارک با بیش از ۱۲ دانشگاه برتر ترکیه همکاری دارد و میزبان حدود ۵۶۰۰ مهندس و بیش از ۳۰۰ شرکت فعال در حوزه‌های فناوری اطلاعات، هوافضا، دفاع و هوش مصنوعی است.
افزون بر این، درآمد سالانه آن نیز حدود ۱۶۰ میلیون دلار گزارش شده است که نشان‌دهنده تأثیر اقتصادی بالای آن می‌باشد.
ورود به این تکنوپارک نیازمند شرایط سخت‌گیرانه‌ای می‌باشد، از جمله ارائه ایده‌های نوآورانه و رعایت قانون ۴۶۹۱ ترکیه که به حمایت از فناوری و نوآوری اختصاص دارد.
پروژه‌های برجسته‌ای مانند توسعه فناوری‌های دفاعی و همکاری با شرکت‌های بزرگی مثل آسلسان (Aselsan) در این پارک صورت می‌گیرد.
پارک فناوری دانشگاه فنی خاورمیانه
پارک فناوری اودتو، وابسته به دانشگاه فنی خاورمیانه در آنکارا، به‌عنوان نخستین پارک فناوری ترکیه از سال ۱۹۹۱ تاکنون نقش کلیدی در توسعه فناوری‌های نوین و صادرات دانش‌بنیان ایفا کرده است.
این مرکز، با میزبانی از شرکت‌های فعال در حوزه‌هایی چون الکترونیک، نرم‌افزار، هوش مصنوعی و فناوری‌های دفاعی، یکی از موفق‌ترین الگوهای زیست‌بوم نوآوری ترکیه به‌شمار می‌رود.
اودتو تکنوکنت همکاری نزدیکی با صنایع هوافضا، خودروسازی و فناوری اطلاعات دارد و تمرکز اصلی آن بر پروژه‌های تحقیق و توسعه و گسترش صادرات فناوری است.
تاکنون بیش از ۴۰۰ شرکت، از استارتاپ‌های نوپا تا بازیگران بزرگ، در این مجموعه فعالیت داشته‌اند.
این پارک با ایجاد هزاران فرصت شغلی تخصصی و جذب سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی، توانسته سهم قابل‌توجهی در صادرات محصولات فناورانه، به‌ویژه در حوزه‌های دفاعی و نرم‌افزار، به بازارهای جهانی داشته باشد.
تکنوپارک دانشگاه ییلدیز
تکنوپارک ییلدیز، مستقر در دانشگاه ییلدیز تکنیک استانبول، از جمله قدیمی‌ترین و معتبرترین پارک‌های فناوری ترکیه به‌شمار می‌رود.
این مرکز با تمرکز بر تحقیق و توسعه در حوزه‌های مهندسی، نرم‌افزار و فناوری‌های پیشرفته، میزبان صدها شرکت دانش‌بنیان و استارتاپ فعال در زمینه‌هایی چون هوش مصنوعی، زیست‌فناوری و فناوری‌های سبز است.
ارتباط نزدیک با دانشگاه و بهره‌مندی از زیرساخت‌های پژوهشی قدرتمند، به این تکنوپارک جایگاهی ویژه در پیوند میان صنعت و دانشگاه بخشیده است.
این مجموعه در منطقه بشیکتاش استانبول واقع شده و نقش فعالی در تقویت زیست‌بوم نوآوری کشور دارد.
سایبرپارک آنکارا
سایبرپارک، واقع در آنکارا، یکی از مراکز برجسته فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) ترکیه به‌شمار می‌رود.
این پارک با تمرکز بر حوزه‌هایی چون نرم‌افزار، فناوری اطلاعات و امنیت سایبری، میزبان شرکت‌هایی است که در سطح داخلی و بین‌المللی فعالیت می‌کنند.
ارتباط نزدیک با دانشگاه بیلکنت و حمایت فعال از استارتاپ‌ها، از ویژگی‌های شاخص این مرکز است.
همچنین، بهره‌مندی از موقعیت استراتژیک در آنکارا و دسترسی به حمایت‌های دولتی و نهادهای مرتبط، سایبرپارک را به یکی از بازیگران کلیدی در زیست‌بوم فناوری ترکیه تبدیل کرده است.
تکنوپارک دانشگاه صنعتی استانبول
تکنوپارک دانشگاه صنعتی استانبول که در منطقه ماسلاک، یکی از قطب‌های تجاری و فناوری استانبول قرار دارد، به عنوان یکی از مراکز پیشگام در حوزه نوآوری و فناوری شناخته می‌شود.
این پارک با تمرکز بر حوزه‌هایی چون فناوری‌های پیشرفته، هوش مصنوعی، رباتیک و انرژی‌های تجدیدپذیر، میزبان شرکت‌های بین‌المللی و استارتاپ‌هایی است که در سطح جهانی رقابت می‌کنند.
زیرساخت‌های مدرن و همکاری‌های گسترده با شرکت‌های بین‌المللی، این مجموعه را به یکی از نقاط کلیدی در جذب سرمایه‌گذاری خارجی تبدیل کرده است.
تکنوپارک مرسین
تکنوپارک مرسین با تمرکز بر توسعه فناوری در جنوب ترکیه، به یکی از مراکز مهم نوآوری در منطقه مدیترانه تبدیل شده است.
این مرکز که در نزدیکی بنادر اصلی ترکیه واقع شده، در حوزه‌هایی چون فناوری‌های کشاورزی، لجستیک و فناوری اطلاعات فعالیت می‌کند و نقش مؤثری در صادرات محصولات فناورانه دارد.
تکنوپارک مرسین به‌ویژه فضای مناسبی برای رشد و توسعه استارتاپ‌های کوچک و متوسط فراهم کرده و بستری برای حضور آن‌ها در بازارهای منطقه‌ای ایجاد کرده است.
ایتو آری تکنوکنت
در قلب استانبول، ایتو آری تکنوکنت وابسته به دانشگاه فنی استانبول قرار دارد که یکی از پویاترین مراکز نوآوری می‌باشد.
این پارک محل فعالیت استارتاپ‌ها و شرکت‌هایی است که در حوزه‌های هوش مصنوعی، نرم‌افزار، امنیت سایبری و فناوری‌های پیشرفته فعالیت می‌کنند.
تکنوپارک ازمیر
در غرب ترکیه، تکنوپارک دانشگاه فناوری ازمیر (İYTE)، یکی از مهم‌ترین مراکز برای توسعه فناوری‌های زیستی، انرژی‌های نو و محیط‌زیست واقع است. این پارک به‌عنوان دروازه‌ای به نوآوری‌های سبز و پایدار شناخته می‌شود.
دره بیلیشیم
در شهر گبزه، دره فناوری بیلیشیم ترکیه یا Bilişim Vadisi یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌های فناورانه ترکیه است که با تمرکز بر صنعت خودرو، هوشمندسازی و دیجیتال‌سازی، نقش مهمی در آینده صنعتی ترکیه ایفا می‌کند.
اولوداغ تکنوپارک
در شهر بورسا نیز، اولوداغ تکنوپارک با تمرکز بر فناوری‌های تولید، اتوماسیون صنعتی و رباتیک، بستری مناسب برای توسعه شرکت‌های فناور در بخش صنعت فراهم کرده است.
در مجموع، این پارک‌ها و بسیاری دیگر نه‌تنها به‌عنوان مراکز توسعه فناوری عمل می‌کنند، بلکه پل ارتباطی میان دانشگاه، صنعت و بازار هستند و نقشی مهم در افزایش صادرات فناوری و رشد اقتصادی ترکیه دارند.
انجمن تکنوپارک‌های ترکیه
انجمن تکنوپارک‌های ترکیه با نام اختصاری TGBD، نهادی غیردولتی و تخصصی است که در سال ۲۰۱۰ با هدف تقویت همکاری میان مناطق فناوری، دانشگاه‌ها، مراکز صنعتی و دولت تأسیس شد.
این انجمن با گرد هم‌آوردن تکنوپارک‌های سراسر ترکیه، بستر مناسبی برای تبادل تجربه، اشتراک دانش و توسعه سیاست‌های حمایتی از نوآوری و اقتصاد دانش‌بنیان فراهم کرده است.
دفتر مرکزی این انجمن در آنکارا و در محوطه دانشگاه فنی خاورمیانه (ODTÜ) قرار دارد و اعضای آن شامل تقریباً تمام تکنوپارک‌های فعال ترکیه هستند.
انجمن TGBD با برگزاری نشست‌ها، دوره‌های آموزشی و مشارکت در پروژه‌های ملی و بین‌المللی، نقش مؤثری در ارتقای زیرساخت‌های فناوری و کارآفرینی ایفا می‌کند و به‌عنوان نماینده رسمی تکنوپارک‌های ترکیه در مجامع بین‌المللی نیز حضور دارد.
تأثیرات اقتصادی و جایگاه جهانی پارک‌های فناوری ترکیه
تکنوپارک‌های ترکیه نقش کلیدی در افزایش صادرات فناوری ایفا کرده‌اند. طبق گزارش‌های رسمی، تا پایان سال ۲۰۲۳، میزان صادرات فناوری از طریق شرکت‌های مستقر در تکنوپارک‌ها از مرز ۹٫۹ میلیارد دلار عبور کرده است؛ همچنین این پارک‌ها به‌تنهایی بیش از ۱۷ میلیارد لیر فروش فناوری در بازار داخلی ترکیه داشته‌اند.
توسعه این زیرساخت‌ها باعث شده است که ترکیه در شاخص جهانی نوآوری (GII) از رتبه ۶۵ در سال ۲۰۱۱ به رتبه ۳۷ در سال ۲۰۲۴ ارتقا یابد.
این عملکرد، نتیجه رشد سرمایه‌گذاری در تحقیق و توسعه، افزایش ثبت اختراع، تقویت همکاری مابین دانشگاه و صنعت و تجاری‌سازی دستاوردهای علمی می‌باشد.
حوزه‌های فناوری و ظرفیت صنعتی
بررسی آماری شرکت‌های مستقر در تکنوپارک‌های ترکیه نشان می‌دهد که آن‌ها در حوزه‌های مختلف ازجمله نرم‌افزار، بیوتکنولوژی، الکترونیک، انرژی‌های تجدیدپذیر، نانو فناوری، کشاورزی هوشمند و صنایع فضایی فعالیت دارند.
این تنوع در موضوع، موجب شکل‌گیری خوشه‌های فناورانه تخصصی در هر پارک شده است.
کسب‌وکارهای کوچک و متوسط (SMEs)، جزو شرکت‌های مستقر در تکنوپارک‌ها هستند که به‌عنوان موتور محرکه نوآوری، اشتغال‌زایی و کارآفرینی عمل می‌کنند.
مشوق‌ها و حمایت‌های قانونی
دولت ترکیه طیف گسترده‌ای از مشوق‌ها را برای جذب شرکت‌های مختلف به تکنوپارک‌ها در نظر گرفته است.
این مشوق‌ها شامل معافیت کامل از مالیات بر درآمد در تحقیق و توسعه، معافیت از مالیات بر ارزش افزوده (VAT) برای خرید تجهیزات تحقیقاتی، معافیت سهم کارفرما از بیمه تأمین اجتماعی و تخفیف‌های قابل‌توجه برای اجاره فضای کاری و استفاده از زیرساخت‌های آزمایشگاهی است.
علاوه بر آن، برنامه‌های حمایتی از استارتاپ‌ها و شتاب‌دهنده‌های خصوصی نیز به تأمین مالی، منتورینگ و ورود به بازار کمک می‌کنند.
نقش در ارتقاء برند ملی فناوری
پارک‌های فناوری نه‌تنها در اقتصاد داخلی، بلکه در جایگاه بین‌المللی ترکیه نیز تأثیرگذار بوده‌اند.
ترکیه با شرکت در برنامه‌هایی مانند Horizon Europe (برنامه پژوهشی اتحادیه اروپا) وNATO DIANA (شتاب‌دهنده نوآوری ناتو) توانسته است سطح همکاری‌های تحقیقاتی بین‌المللی خود را ارتقا دهد.
بسیاری از شرکت‌های واقع در تکنوپارک‌ها، شریک پروژه‌های بزرگ اروپایی در حوزه‌هایی چون دفاع، سلامت، هوش مصنوعی و حمل‌ونقل هوشمند هستند.
برنامه پژوهشی اتحادیه اروپا (Horizon Europe)، بزرگ‌ترین برنامه تحقیق و نوآوری اتحادیه اروپا می‌باشد که با بودجه‌ای بیش از ۹۵ میلیارد یورو برای سال‌های ۲۰۲۱ تا ۲۰۲۷ طراحی شده است. هدف این برنامه حمایت از پروژه‌های علمی و فناوری در حوزه‌های مختلفی مثل سلامت، انرژی، حمل‌ونقل هوشمند، دفاع و هوش مصنوعی است تا چالش‌های جهانی را برطرف کند.
رویدادهایی مانند تکنوفست (Teknofest) نیز با میزبانی از تکنوپارک‌ها برگزار می‌شود و نقش مؤثری در ترویج فرهنگ نوآوری در بین نسل جوان ایفا کرده‌اند.
در چشم‌انداز ۲۰۳۰ ترکیه، گسترش تکنوپارک‌ها در استان‌های کمتر توسعه‌یافته، تمرکز بر توسعه فناوری‌های پاک، تقویت سرمایه‌گذاری‌های مخاطره‌پذیر (VC) داخلی و خارجی و تقویت پیوند میان دانشجویان با صنعت و بازار، از اولویت‌های اصلی محسوب می‌شود.
همچنین توسعه زیرساخت‌های فناورانه در حوزه‌هایی چون نانوفناوری، کشاورزی هوشمند، رباتیک، مواد پیشرفته و اقتصاد دیجیتال در دستور کار قرار گرفته است.
ترکیه در تلاش است با الگوبرداری از کشورهایی مانند کره‌جنوبی، فنلاند و آلمان، نقش منطقه‌ای خود در حوزه فناوری را تثبیت کرده و به یک مرکز نوآوری برای منطقه اوراسیا تبدیل شود.
