Экономикалык белгисиздиктин көлөкөсүндө турган дүйнөдө Түркия өзгөчө көрүнүш катары айырмаланууда.
Дүйнөлүк банк соода тоскоолдуктарынын жана геосаясий чыңалуулардын өсүшүнө байланыштуу көптөгөн ири экономикалардын өсүү божомолдорун төмөндөтүп жатканда, Түркиянын 2025-жылдагы ИДП өсүү божомолун 2,6 пайыздан 3,1 пайызга жогорулатты. Бул өлкөнүн экономикалык туруктуулугуна болгон ишенимди көрсөтүүдө.
Аналитиктердин айтымында, Түркиянын жандуу ички базары, стратегиялык инвестициялары жана ар тараптуу соода байланыштары келечектеги ийгиликтерге жол ачууда.
Анкара Социалдык илимдер университетинин профессору Барыш Алпаслан Түркиянын экономикалык келечегинин жаркын болушун ички туруктуулукту сактоо жана инвесторлордун ишенимин бекемдеген акылдуу кадамдар менен байланыштырат.
Алпаслан TRT World телеканалына берген маегинде: «Түркия учурдагы эсептеги таңкыстыкты азайтуу, эл аралык резервдерди бекемдөө жана тобокелдик премияларын төмөндөтүү боюнча олуттуу ийгиликтерге жетишти”, - деп билдирди.
Өлкөнүн учурдагы эсеби импортко караганда экспорттон аз киреше тапканда таңкыстыкка дуушар болот. Түркия бул ажырымды азайтуу үчүн көп аракет кылып, туризмден түшкөн кирешени көбөйтүп, импортту азайтууга багытталган стратегияны колдонууда. Бул экономикага туруктуулук алып келди, дейт профессор.
Бул туруктуулук чет элдик инвесторлорду Түркияны коопсуз порт катары тандап караганга түрттү.
Түркиянын ички керектөөсү – бул эл жана ишканалар өз керектөөлөрү үчүн товарларга жана кызматтарга сарптаган акчанын жалпы суммасы – өлкөнүн экономикалык келечегинин жакшырышына дагы бир себеп болуп саналат, дейт Алпаслан.
Алпаслан: «Глобалдык кыйынчылыктарга карабастан, Түркиянын ички керектөөсү күчтүү бойдон калууда, бул чоң жана жаш калк тарабынан колдоого алынууда”, - деп белгилейт.
Стамбул же Анкара сыяктуу шаарлардын базарларындагы жандуу көрүнүштөрдү элестетиңиз: жаш үй-бүлөлөр азык-түлүк, кийим-кече жана электрондук буюмдарды сатып алып, дүкөндөрдү иштетип, экономиканын дөңгөлөктөрүн айлантууда. Бул туруктуу суроо-талап, чекене соодадан турак жайга чейин, глобалдык суроо-талап басаңдаганда да экономикалык өсүштүн кыймылдаткычы катары иштейт.
Түркия өкмөтүнүн инфраструктурага көңүл буруусу дагы маанилүү роль ойнойт. «Өкмөт транспорт жана энергетика сыяктуу инфраструктуралык долбоорлорго инвестицияларды артыкчылыктуу багыт катары кароону улантууда, бул жумуш орундарын түзүп, узак мөөнөттүү өндүрүмдүүлүктү жогорулатат”, - дейт Алпаслан.
Диверсификацияланган өнөр жай инфраструктурасы
Түркиянын ар тараптуу өнөр жай базасы анын позициясын бекемдейт. «Экономика автомобиль, электроника, текстиль жана курулуш сыяктуу ар түрдүү тармактардан пайда көрүүдө», - дейт Алпаслан.
Бул ар түрдүү өнөр жай базасы, эгерде бир тармак, мисалы, текстиль басаңдаса, башка тармактар, мисалы, автомобиль же электроника, бул боштукту толтуруп, экономиканы туруктуу кармап турат.
Туризм дагы Түркиянын экономикасындагы баалуу асыл таш болуп саналат. «Бул сектор туруктуулукту көрсөтүп, эл аралык туристтердин санынын өсүшү чет элдик валюта кирешелерин жана жумуш орундарын түзүүнү колдоп жатат», - деп кошумчалайт Алпаслан.
Анкара Йылдырым Бейазит университетинин профессору Мурат Аслан дагы бул оптимизмди бөлүшүп, Түркиянын тартиптүү экономикалык саясаты негизги кыймылдаткыч болуп жатканын белгилейт.
«Казына жана каржы министри Мехмет Шимшек киргизген классикалык ортодоксалдык программа жогорку пайыздык чендерди колдонуп, суроо-талапты азайтып, инфляция менен күрөшүүдө», - дейт ал. Бул кайнап жаткан казандын ысыгын басаңдатуу сыяктуу – жогорку пайыздык чендер ашыкча чыгымдарды жайлатат, бааларды турукташтырууга жардам берет.
Натыйжада, Аслан 2025-жылдын май айындагы айлык инфляция күтүлгөндөн төмөн болгонун, бул бизнес жана керектөөчүлөр үчүн туруктуу чөйрө түзгөнүн белгилейт.
Аслан ошондой эле ички чыгымдардын өсүшүн экономикалык өсүштүн кыймылдаткычы катары белгилейт. «2025-жылы жеке адамдар жана өкмөт тарабынан чыгымдардын чоң өсүшү күтүлүүдө», - дейт ал.
Мисалы, өкмөттүн жер титирөөдөн кийинки инфраструктураны калыбына келтирүү аракеттери курулушка акча куюп, жумуш орундарын түзүп, материалдарга суроо-талапты жаратат.
Элдин чөнтөгүнө көбүрөөк акча
Ошол эле учурда, 2025-жылдын январь айында минималдык эмгек акыны 30 пайызга жогорулатуу адамдардын чөнтөгүнө көбүрөөк акча салды. Аслан бул "үй чарбаларынын реалдуу кирешелерин жана керектөө деңгээлин андан ары жакшыртканын" айтты. Бул көбөйүү үй-бүлөлөрдүн окуу куралдарын сатып алууга же тамактанууга кошумча акчасы бар экенин, ошол эле учурда жергиликтүү бизнести өнүктүрүүнү билдирет.
Түркиянын өзгөчө аскердик жана авиация секторундагы экспорттук ийгилиги экономикалык жаркындыгын дагы да арттырууда.«Аскердик жана авиация өнөр жайы экспортто жаңы рекорддорду жаңыртты»,-деген Аслан бул сектордун 2025-жылдын март айында өткөн жылга салыштырмалуу 147 пайыз өсүп 884 миллион долларга жеткенин белгиледи.
Глобалдык мунай бааларынын төмөндөшү да энергия импортунун чыгымдарын азайтып, экономикага басымды жеңилдетти, бул үй-бүлөлөрдүн газдын баасы төмөндөгөндө акча үнөмдөгөнүнө окшош.
Эки эксперт тең АКШнын тарифтери сыяктуу глобалдык соода кыйынчылыктарына туш болгон Түркиянын ыңгайлашуу үчүн жакшы абалда экенин белгилешти.
Алпаслан Түркиянын көп тармактуу соода өнөктөштүгүнө басым жасап: «Түркия соода карым-катнаштарын, өзгөчө Жакынкы Чыгыш, Түндүк Африка, Борбордук Азия жана Африкада активдүү түрдө диверсификациялады»,-деди.
Модернизацияланган Түркия-Европа Биримдиги Бажы биримдиги Европа базарларына чыгууну камсыз кылуу менен туруктуу соода жолун камсыздайт, ошол эле учурда «АКШнын соода чараларынын айрым кесепеттерин жумшартууга жардам бере алат», - деп кошумчалады ал.
Аслан болсо Түркиянын геостратегиялык ордун өзгөчө бир артыкчылык катары көрөт. Натыйжада, Европанын Түркияга саясий жана аскердик колдоо көрсөтүү боюнча көз карандылыгы жана анын энергияга бай аймактар менен байланышы Түркияга күчтүү соодалашуу мүмкүнчүлүгүн берет.
Аслан «Түркиянын Кытай товарлары үчүн Европага өтө маанилүү көпүрө экенин» баса белгилеп: «Түркия адамдык капиталын жана стратегиялык активдерин сүйлөшүү үстөлүндө колдоно алат»,-деди. Ал ошондой эле өлкө өзүнүн жайгашкан жерин пайдалуу соода келишимдерине жетишүү үчүн курал катары колдоно аларын белгиледи.
