30 Gusht 2025
تۈركىيە جۇمھۇر رەئىسى رەجەپ تاييىپ ئەردوغان 31-ئاۋغۇستتىن 1-سېنتەبىرگىچە ئۆتكۈزۈلىدىغان شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتىنىڭ 25-نۆۋەتلىك دۆلەت باشلىقلىرى كېڭىشى يىغىنىغا پەخرىي مېھمان سۈپىتىدە قاتنىشىش ئۈچۈن خىتاينىڭ تيەنجىن شەھىرىگە بارىدۇ.
تۈركىيە ئۇچۇر-ئالاقە ئىشلىرى ئىدارىسىنىڭ باشلىقى بۇرهانەتتىن دۇران جۈمە كۈنى (29-ئاۋغۇست) تۈرك ئىجتىمائىي تاراتقۇ سۇپىسى «ن سوسيال» (NSosyal) دا ئەردوغاننىڭ زىيارىتى توغرىسىدا ئۇچۇر ھەمبەھرلىدى.
بۇ زىيارەت، ئەردوغاننىڭ بەش يىلدىن بۇيانقى خىتايغا قىلغان تۇنجى سەپىرى بولىدۇ. بۇ زىيارەت يەنە، ئەنقەرە بىلەن بېيجىڭ ئوتتۇرىسىدىكى ئىستراتېگىيەلىك مۇناسىۋەتلەرنىڭ كۈچەيگەن دەۋرىگە توغرا كېلىدۇ.
ئەردوغاننىڭ باشلىقلار يىغىنى جەريانىدا شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتىنىڭ كېڭەيتىلگەن يىغىنىدا نۇتۇق سۆزلەيدىغانلىقى ۋە خىتاي رەئىسى شى جىنپىڭ ھەمدە باشقا رەھبەرلەر بىلەن ئىككى تەرەپلىك سۆھبەت ئۆتكۈزىدىغانلىقى بىلدۈرۈلدى.
يەر شارى خاراكتېرلىك داۋالغۇش بولۇۋاتقان ئەھۋالدا بۇ يىلقى شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى باشلىقلار يىغىنىنىڭ ئۆتكۈزۈلۈشى ئالاھىدە ئەھمىيەتكە ئىگە. رۇسىيە-ئۇكرائىنا ئوتتۇرىسىدىكى ئۇرۇش توختىتىش توغرىسىدىكى مۇجىمەللىكلەر ۋە ئامېرىكا پىرېزىدېنتى دونالد ترامپنىڭ تاموژنا بېجى سىياسىتىنىڭ يەر شارى ئىقتىسادىغا كۆرسىتىدىغان تەسىرى باشلىقلار يىغىنىنىڭ ئەھمىيىتىنى ئاشۇرىدۇ.
تۈركىيە دۆلەت مۇداپىئە ئۇنىۋېرسىتېتىغا قاراشلىق بىرلەشمە ئۇرۇش ئىنستىتۇتىنىڭ خەلقئارا مۇناسىۋەتلەر پەنلىرى پىروفېسسورى مەھمەت ئۆزكان: «تۈركىيە شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى باشلىقلار يىغىنىغا قاتنىشىش ئارقىلىق ئۆزىنىڭ مەۋجۇتلۇقىنى نامايان قىلىشنى، ئىككى تەرەپلىك مۇناسىۋەتلىرىنى كۈچەيتىشنى ۋە تەشكىلات رامكىسىدا كۆپ تەرەپلىك ھەمكارلىققا قاتنىشىشنى خالايدۇ» دېدى.
ئۇ ت ر ت ۋورلد قانىلى (TRT World) نىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلغاندا: «تۈركىيە شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتىنى پەقەت بىر دۆلەت ھۆكۈمرانلىق قىلغان گۇرۇھ دەپ قارىمايدۇ. ئەكسىچە، ئۇ تەشكىلاتنى غەربنى مەركەز قىلغان خەلقئارالىق تەرتىپكە نىسبەتەن تاللاشقا بولىدىغان ۋە گۈللىنىۋاتقان كۆپ تەرەپلىك قۇرۇلما دەپ قارايدۇ» دەپ قوشۇمچە قىلدى.
مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارTRT Global - China to host global leaders at SCO summit amid 'power politics'
تەبىئىي باغلىنىش
2012-يىلدىن بۇيان شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتىنىڭ دىيالوگ شېرىكى بولغان تۈركىيە، بۇ سالاھىيەتكە ئېرىشكەن تۇنجى ۋە بىردىنبىر ناتوغا ئەزا دۆلەت بولۇش سۈپىتى بىلەن دىققەتنى تارتىپ كەلدى. بۇ ئەنقەرەنىڭ غەرب بىلەن ئىتتىپاقلىقنى تەڭپۇڭلاشتۇرۇش تىرىشچانلىقى ۋە ياۋرو-ئاسىيا بىلەن چوڭقۇرراق ئالاقە ئورنىتىش ئارزۇسىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ. 2001-يىلى خىتاي، رۇسىيە ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا دۆلەتلىرى تەرىپىدىن قۇرۇلغان شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى ، رايون خاراكتېرلىك بىخەتەرلىك، ئىقتىسادىي ھەمكارلىق ۋە تېررورلۇققا قارشى تۇرۇشقا ئەھمىيەت بېرىدۇ. ھىندىستان، پاكىستان، ئىران ۋە بېلارۇسىيە قاتارلىق دۆلەتلەرمۇ تولۇق ئەزا سۈپىتىدە بۇ تەشكىلاتقا قاتناشتى.
تۈركىيە ئەردوغاننىڭ رەھبەرلىكىدە شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى بىلەن مۇناسىۋەتلىرىنى كۈچەيتتى. 2017-يىلى شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى ئېنېرگىيە كۇلۇبىغا رەھبەرلىك قىلدى ۋە خىتاي بىلەن رۇسىيە قاتارلىق مۇھىم ئەزالار بىلەن بولغان سودىسىنى ئاشۇردى.
قىرغىزىستاننىڭ سابىق باش مىنىستىرى جۆمەرت ئوتوربايېف ئەنقەرەنىڭ بۇ گۇرۇھ ئىچىدىكى ئىجابىي ئورنىنى تەكىتلەپ: «تۈركىيە بىلەن شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى ئوتتۇرىسىدا تەبىئىي باغلىنىش بار، چۈنكى قۇرغۇچى ئەزالارنىڭ ئۈچى، يەنى قازاقىستان، قىرغىزىستان ۋە ئۆزبېكىستان تۈرك تىللىرىدا سۆزلىشىدىغان دۆلەتلەر» دېدى.
ئۇ بىشكەكتە ت ر ت ۋورلدنىڭ زىيارىتىنى قوبۇل قىلىپ: «جۇمھۇر رەئىس ئەردوغاننىڭ تيەنجىن باشلىقلار يىغىنىغا قاتنىشىشى تۈرك دۆلەتلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى كۈچەيتىدۇ. ئەنقەرە كەلگۈسىدە تەشكىلاتقا تولۇق ئەزا بولۇشى مۇمكىن» دېدى.
ئەردوغان ئۆتكەن يىلى (2024) بىر ئاخبارات يىغىنىدا تۈركىيەنى شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتىغا تولۇق ئەزا قىلىش ئارزۇسىنى بىلدۈرۈپ: «بىزنىڭ نىشانىمىز تولۇق ئەزا بولۇش. تۈركىيە كۆزەتكۈچى دۆلەت بولۇش ئورنىغا تەشكىلاتقا تولۇق ئەزا بولۇشى كېرەك» دېگەن ئىدى.
شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى ئەسلىدە 1996-يىلى خىتاي، قازاقىستان، قىرغىزىستان، رۇسىيە ۋە تاجىكىستان تەرىپىدىن قۇرۇلغان «شاڭخەي بەش دۆلەت گۇرۇھى» دىن رەسمىي بىر تەشكىلاتقا ئايلانغان.
تەشكىلات ئەزا دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدا ھەمكارلىقنى ئىلگىرى سۈرۈش، رايونلۇق ئىقتىسادىي ۋە بىخەتەرلىك مەسىلىلىرىنى مۇزاكىرە قىلىش مەقسىتىدە قۇرۇلغان. ئۆتكەن 25 يىلدا، ئەزالارنىڭ سانى ۋە دائىرىسى زور دەرىجىدە كېڭەيگەن بولۇپ، سودا، تېخنولوگىيە، مۇھىت ئاسراش، يېڭىلىنىدىغان ئېنېرگىيە، ئىمكانىيەتلىك سىجىل تەرەققىيات ۋە مەدەنىي ياشلار ئۆزگىرىشى قاتارلىق نۇرغۇن تېمىلارنى ئۆز ئىچىگە ئېلىشقا باشلىدى.
تەۋسىيە
قىرغىزىستان سابىق باش مىنىستىرى ئوتوربايېف تۈركىيەنىڭ ياۋرو-ئاسىيا گۇرۇھىغا باغلانغان بىردىنبىر ناتو ئەزاسى سۈپىتىدىكى رولىنى تەكىتلەپ: «شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى غەربكە قارشى تۇرىدىغان تەشكىلات ئەمەس. ئۇ ھېچقانداق نەرسىگە قارشى ئەمەس، ئۇ ياۋرو-ئاسىيادىكى دوستلۇق ۋە ھەمكارلىق ئۈچۈن قۇرۇلغان. تۈركىيەنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق ياۋرو-ئاسىيا دۆلەتلىرى ئەزا بولۇشقا، شېرىكلىككە ياكى كۆزەتكۈچى ئەزا بولۇشقا قارشى ئېلىنىدۇ» دېدى.
تۈركىيە دۆلەت مۇداپىئە ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پىروفېسسورى ئۆزكان ئەنقەرەنىڭ تيەنجىندىكى شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى باشلىقلار يىغىنىدىكى ئىككى ئاساسلىق نىشانىنى چۈشەندۈرۈپ مۇنداق دېدى:
«بىرىنچىدىن، تاشقى سىياسىتىدە غەربتىن باشقا يۆنىلىشنى كۆرسىتىش ۋە شاڭخەي ھەمكارلىق تەشكىلاتى يىغىنىغا قاتناشقان دۆلەتلەر بىلەن مۇناسىۋەتلەرنى چوڭقۇرلاشتۇرۇش. ئىككىنچىدىن، تۈركىيە ھېچ بولمىغاندا ئايرىم سۆھبەتلەردە غەززە مەسىلىسىنى ئوتتۇرىغا قويۇشى مۇمكىن. ئبۇنىڭدىن باشقا، ئۇكرائىنا توغرىسىدىكى كۆز قاراشلىرىنى ئورتاقلىشىشى ياكى كەلگۈسىدە رەھبەرلەر سەۋىيەسىدىكى سۆھبەتلەرگە ئاساس تەييارلىشى مۇمكىن بولغان قوشۇمچە يىغىنلارغا قاتنىشىشى مۇمكىن.»
مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارTRT Global - ‘Türkiye, China share strong partnership in promoting global peace’
