Payshanba kuni boshlangan ikki kunlik tashrif Xanoydagi yuqori darajadagi uchrashuvlarni o'z ichiga oladi va Turkiyaning Osiyodagi siyosiy, iqtisodiy va xavfsizlik sohasidagi aloqalarini kengaytirishga qaratilgan 2019 yilda boshlangan "Osiyo yana" tashabbusining bir qismi hisoblanadi.
Vyetnamlik kasbdoshi general Phan Van Giangning taklifi bilan mamlakatga kelgan Guler, ziyoratini poytaxt Xanoydagi Xo Chi Min maqbarasini ziyorat qilish va Janubi-Sharqiy Osiyo davlatining asoschisiga hurmat bajo keltirish bilan boshladi.
Turk vazir keyin Giang tomonidan Vyetnam Mudofaa vazirligida harbiy marosim bilan kutib olindi. Guler va Giang kutib olish marosimidan keyin ikki tomon delegatsiyalari bilan ikki tomonlama uchrashuv o'tkazdi. Vietnam News xabariga ko'ra, Giang, Gyulerning tashrifi Vetnam Bosh vaziri Pham Minh Chinhning 2023-yil noyabr oyida Turkiyaga rasmiy tashrifi chog'ida imzolangan Vetnam-Turkiya qo'shma deklaratsiyasida belgilangan mudofaa sohasida hamkorlikni kuchaytirish bo'yicha majburiyatlarni bajarish yo'lidagi aniq qadam bo'lganini aytdi.
Giang ikki davlat oʻrtasidagi doʻstlik va koʻp qirrali hamkorlik 1978-yilda diplomatik munosabatlar oʻrnatilganidan buyon oʻtgan qariyb 50 yil davomida izchil rivojlanib borayotganini, hamkorlikni yanada rivojlantirish, xususan, mudofaa sohasida salmoqli salohiyat mavjudligini taʼkidladi.
Guler Turkiyaning Xanoydagi elchixonasini ham ziyorat qildi va amalga oshirilayotgan ishlar haqida ma’lumot oldi. Keyinroq uni Vyetnam Prezidenti Luong Kuong qabul qilib, Turkiya Prezidenti Rajab Toyyib Erdo‘g‘anning salomini yetkazdi.
Osiyoga e'tibor qarating
Tahlilchilarga ko'ra, Gulerning Vetnamga tashrifi Turkiyaning Janubi-Sharqiy Osiyodagi kuchayib borayotgan kuchlar bilan hamkorlikni mustahkamlashga qaratilgan ongli sa'y-harakatlarini aks ettiradi. Ularning aytishicha, bu qadam Turkiyaning oxirgi yillardagi eng muhim tashqi siyosat tuzatishlaridan birini aks ettiradi.
Ismoil Ermagan, Istanbul Medeniyet universiteti xalqaro aloqalar professori, 2019-yilgi “Osiyo qayta” tashabbusini burilish nuqtasi deb taʼriflab, “Turkiyaning Osiyoga eʼtiborni yana bir bor eʼtiborga olishi anʼanaviy tashqi siyosat modellaridan eng muhim chekinishlardan biri boʻldi”, dedi.
“Oʻnlab yillar davomida Turkiyaning saʼy-harakatlari asosan Yevropa Ittifoqiga qoʻshilish jarayoniga qaratilgan edi, biroq bu saʼy-harakatlar muvaffaqiyatsizlikka uchragach, Turkiya davlati globalroq nuqtai nazar bilan harakat qila boshladi.
O‘tgan yigirma yil ichida Turkiya turli mintaqalarga qaratilgan jadal tashabbuslarni boshlab yubordi – 2005 yil “Afrika yili”, 2006 yil “Lotin Amerikasi yili” va nihoyat, 2019 yil “Osiyo yili” deb e’lon qilindi”, — deydi Ermag‘an va bu yondashuv “mintaqadagi vakillik va ta’sirni kengaytirishga qaratilgan maqsadli strategiya” ekanini ta’kidladi.
Ermag'an, Gulerning Vyetnamga tashrifi Turkiyaning Osiyo-Tinch okeani tuzilmalarida mustahkam o'rin o'rnatishga qaratilgan sa'y-harakatlarining bir qismi ekanini ta'kidladi.
Ilgari Turkiyaning Indoneziya va Malayziya kabi davlatlar bilan aloqalari deyarli yoʻq boʻlganini, lekin bu jamiyatlarda Turkiyaga katta qiziqish borligini taʼkidlaydi.
"Janubi-Sharqiy Osiyoda Turkiya Laos, Kambodja yoki Myanma kabi joylarda deyarli yo'q edi. Endi esa bu nomutanosiblikni ta'lim, madaniy diplomatiya va mudofaa sanoatidagi hamkorlik orqali tuzatishga harakat qilmoqda."
Osiyo bo‘yicha ekspert Lo‘qman Karadag‘ “Asia Anew” tashabbusini kengroq strategik hisob-kitoblar doirasida baholab, “Bu Turkiya tashqi siyosatidagi asosiy va o‘ylangan strategiya, G‘arbdan voz kechish haqida emas.
Turkiya NATO a'zosi bo'lib qolmoqda va Yevropa va AQSh bilan chuqur aloqalarni saqlab kelmoqda. Ammo u Osiyoning iqtisodiy va siyosiy salmog‘i oshib borayotganini ham tan oladi va hamkorlikni faol ravishda diversifikatsiya qilmoqda”.
Karadag', "Bu G'arbni emas, Sharqni tanlashning nol yig'indisi o'yin emas, balki strategik avtonomiya va yagona blokka qaramlikdan qochish haqida" deb davom etadi.
Shu nuqtai nazardan, Gulerning Vyetnamga tashrifi alohida ramziy ahamiyatga ega. Vyetnam 100 milliondan ortiq aholiga ega va texnologiya va sanoatga katta sarmoyalar kiritgan mintaqadagi eng tez rivojlanayotgan iqtisodiyotlardan biri hisoblanadi. Ermagan, "Vyetnam Janubi-Sharqiy Osiyoning xavfsizlik arxitekturasi va texnologik taraqqiyoti nuqtai nazaridan strategik jihatdan muhim davlatlardan biri. Turkiyaning bu yerda boʻlishi nafaqat oʻz vaqtida qilingan, balki Anqara mintaqadagi taʼsirini kengaytirishni istasa, zaruriy bir qadamdir" dedi.
Mudofaa sohasida hamkorlik va yumshoq kuch
Karadag'ning ta'kidlashicha, Turkiyaning Osiyodagi ortib borayotgan roli ikki ustunga asoslanadi: tobora kuchayib borayotgan mudofaa sanoati eksporti va xavfsizlikka hamkorlikda yondashish.
“Hozirda Turkiya global mudofaa sanoatida tan olingan o’yinchi” deb davom etgan Karadag’, “Uchkisiz havo vositalari, dengiz kemalari va raketa tizimlariga talab katta.
Biroq, Turkiyani ajralib turadigan jihati, ko'plab G'arb ta'minotchilaridan farqli o'laroq, birgalikda ishlab chiqish va texnologiyalarni uzatishga ochiqligidir. Bu Anqarani harbiylarini modernizatsiya qilayotgan Vyetnam kabi Osiyo davlatlari uchun jozibador hamkorga aylantiradi”.
Darhaqiqat, mudofaa sohasidagi hamkorlikning ahamiyatini oshirib bo'lmaydi. Turkiya, Indoneziya bilan KAAN qiruvchi samolyoti uchun mushtarak ishlab chiqarish shartnomasi kabi muhim shartnomalar imzoladi. Armiyasini modernizatsiya qilish bosqichida boʻlgan Vyetnam bu sohada yana bir hamkor boʻlishi mumkin. Ermag'anning fikricha, Gulerning tashrifi aynan shu imkoniyatni ta'kidlaydi: "Turkiyaning mudofaa sanoati hozirda eng yaxshi global o'yinchilar orasida. Biroq, eng katta qiyinchilik xalqaro miqyosda. Bunday yuqori darajadagi tashriflar mudofaa mahsulotlarini ilgari surish va Anqaraning nafaqat yetkazib beruvchi, balki hamkor bo'lish istagini ko'rsatish uchun juda muhim".
Mudofaadan tashqari, Anqara mintaqada o'z o'rniga ega bo'lish uchun yumshoq elektr asboblaridan ham foydalanmoqda.
TIKA, Yunus Emre institutlari va Din ishlari boʻyicha raislik kabi muassasalar Janubi-Sharqiy Osiyo boʻylab oʻz faoliyatini kengaytirmoqda. Tillarni o'rgatish, madaniy almashinuv dasturlari va gumanitar loyihalar ushbu ko'p qatlamli integratsiyaning bir qismidir.
“Bir paytlar mintaqani mustamlaka qilgan kuchlardan farqli oʻlaroq, Turkiya Osiyoga gʻalaba qozongan hamkorlik asosida yondashadi”, - deydi Ermagʻan. Bu uni mustamlakachilik o'tmishiga ega bo'lgan G'arb davlatlariga qaraganda ishonchliroq aktyorga aylantiradi.
Karadag', Turkiyaning "konstruktiv va cheklovsiz xavfsizlik hamkori" sifatida harakat qilishi mumkinligini ta'kidlab, bunga rozi. Koʻpgina Osiyo davlatlari Xitoy va AQSh oʻrtasidagi raqobat tuzogʻiga tushib qolishdan xavotirda ekanliklarini taʼkidlab, “Turkiya boshqa model taklif qilmoqda, yangi bloklar yaratish yoki maʼlum vakolatlarni cheklashni maqsad qilgani yoʻq.
Buning o'rniga u umumiy manfaatlar, siyosiy hamkorlik va mudofaa texnologiyalariga e'tibor qaratadi. Bu strategik moslashuvchanlikka intilayotgan davlatlar uchun juda jozibador variant”.
Turkiyaning Osiyo strategiyasida muammolar qolmoqda
Shunga qaramay, qiyinchiliklar saqlanib qolmoqda. Xitoy va Hindiston bilan aloqalar Turkiyaning Osiyo bilan integratsiyalashuvining murakkabligini ko‘rsatadi. Xitoy bilan iqtisodiy hamkorlik, xususan, “O‘rta koridor” loyihasi “Bir kamar, bir yo‘l” tashabbusini to‘ldiruvchi rol o‘ynaydigan sohalarda kengaydi.
Hindiston bilan Turkiyaning Kashmir masalasida Pokiston bilan tarixiy hamjihatligi diplomatik keskinlikka olib keldi.
Karadag'ning ta'kidlashicha, Turkiyaning Vyetnam kabi davlatlar bilan kengayib borayotgan integratsiya sa'y-harakatlari Hindistonni Anqara bilan aloqalarini qayta ko'rib chiqishga va kelishmovchiliklarga emas, balki pragmatik hamkorlikka e'tibor berishga undashi mumkin.
Shu bilan birga, Ermagan Turkiyaning Osiyo bilan integratsiyalashuvi uchun akademik va intellektual asoslarini mustahkamlashi kerakligini ta’kidlaydi:
"Bu sohadan bilim yaratmasdan, faqat matbuotdan olingan parchalar va yuzaki hisobotlarga tayanishning o'zi etarli bo'lmaydi. Vyetnam, Laos yoki Kambodja kabi mamlakatlar haqida ma'lumot yaratish uchun bizga maxsus markazlar, tahlil markazlari va tajriba kerak."
Turkiyaning Osiyo strategiyasining iqtisodiy jihati ham birdek muhim. Masalan, Vyetnam savdo hajmi qariyb 2 milliard dollarga teng bo'lgan yirik savdo hamkoridir. Turkiya po'lat, paxta ipi, kimyo va oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qiladi, Vyetnamdan elektronika, to'qimachilik, poyabzal va mashinalar import qiladi.
Har ikki tomon diversifikatsiya va kengaytirish imkoniyatlarini ko‘rmoqda. Ermag’an, “Agar Anqara energiya sohasida hamkorlik, texnologiya transferi va mudofaa sohasida hamkorlikni ushbu ro’yxatga qo’sha olsa, munosabatlar keskin o’sishi mumkin”, dedi. Karadag'ning ta'kidlashicha, Turkiyaning Osiyodagi ta'sirini kengaytirish eski ittifoqlarni almashtirish emas, balki variantlar yaratishdir. “Bu uning dunyo qarashini kengaytirish va global savdolashish qobiliyatini oshirishdir”, dedi u. "Turkiya Afrika, Lotin Amerikasi va hozir Osiyoda ikkinchi darajali o'yinchi emas, faol hamkor bo'lishni xohlayotganiga ishora qilmoqda. Vazir Gulerning Vyetnamga tashrifi Turkiyaning dunyodagi o'rnini qayta kalibrlashning bir qismi sifatida talqin qilinishi kerak".
