ABŞ-ın Ukrayna və Qəzza ilə bağlı mübahisəli siyasətindən sonra prezident Donald Tramp diqqətini İrana yönəldib və Amerikanın uzun müddətdir rəqibi olan bu ölkə ilə danışıqları yenidən başlatmağa çalışır.

Lakin potensial sövdələşməyə aparan yol maneələrlə doludur.

İranın nüvə proqramı, demək olar ki, silah səviyyəli zənginləşdirmə əsasında mərkəzdə olan mübahisə mövzusu olaraq qalır.

Trampın ilk prezidentlik müddətində 2015-ci il nüvə sazişindən çıxmaq qərarı və “maksimum təzyiq” kampaniyası Tehranda Vaşinqtonun niyyətlərinə dərin inamsızlıq yaratdı.

Tramp bu yaxınlarda "Fox News"a verdiyi müsahibədə deyib: “Mən razılaşmanı müzakirə etməyi üstün tuturam. Hər kəs mənimlə razılaşmır, ancaq hərbi yolla qalib gəlsəniz belə, biz eyni dərəcədə yaxşı anlaşma edə bilərik”.

Bununla belə, Trampın barışdırıcı siyasəti təhdid sözlərilə qarışıqdır. O deyib: "Əgər hərbi müdaxilə etməli olsaq, bu, onlar üçün dəhşətli bir şey olacaq. Yaxın zamanda bir şey olacaq”.

"Digər alternativ odur ki, biz nəsə etməliyik, çünki siz onların nüvə silahına sahib olmasına icazə verə bilməzsiniz", -deyə Tramp qeyd edib.

İran nüvə silahı inkişaf etdirdiyini inkar edir, lakin əvvəlki Tramp administrasiyasının JCPOA-dan çıxaraq Obama dövründəki razılaşmanı məhv etməsindən sonra uranı daha yüksək səviyyələrdə zənginləşdirməyə davam edib.

Tramp özünü danışıq ustası kimi təqdim edir və Tehrana təzyiqləri artırır, lakin İran bu addımı atmır. İranın “Trampın təhdidlərinə” cavabı laqeyddir.

İranın ali rəhbəri Əli Xamenei ABŞ-a birbaşa istinad etmədən “tiran hökumət”lə danışıqları rədd edib.

Bu arada İranın mötədil prezidenti Məsud Pezeşkian sərt cavab verib: “Nə istəyirsən et”.

Lakin İranın BMT-dəki missiyası qapını bir qədər aralı saxlayıb.

Missiyanın bəyanatında deyilir: “Əgər danışıqların məqsədi İranın nüvə proqramının hər hansı potensial hərbiləşdirilməsi ilə bağlı narahatlıqları aradan qaldırmaqdırsa, bu cür müzakirələr nəzərdən keçirilə bilər”.

Trampın təklifi ətrafında yaranan qarışıqlıq vəziyyəti asanlaşdırmayıb.

İranın xarici işlər naziri Abbas Əraqçi Trampdan məktub gəlmədiyini iddia edib. Bununla belə, BƏƏ prezidentinin diplomatik müşaviri Ənvər Qarqaşın bu məktubu Tehrana göndərdiyi bildirilir. Bu isə, ünsiyyətin nə qədər parçalanmış olduğunu ortaya qoyur.

Tramp administrasiyası dənizdə İran neft tankerlərini dayandırmaq və yoxlamaq planını nəzərdən keçirir. Bu, 2003-cü ildə kütləvi qırğın silahlarının yayılmasının qarşısını almaq üçün yaradılmış "Proliferation Security İnitiative"adlı beynəlxalq müqaviləyə əsaslanır.

Hər iki tərəf danışıqlar apara bilərmi?

İran əsilli kanadalı politoloq Qonceh Tazmini deyib ki, Trampın bunu artıq açıq elan etməsi bütün vəziyyəti şübhəli edir. O, razılaşmaq istəyir, lakin bu siyasəti əvvəldən təyin etmək onun axtardığı əsasların xarakterini əks etdirir".

Politoloq və NATO Müdafiə Kollecinin keçmiş komandan müavini doktor Daria Daniels Skodnik deyib ki, Trampın məktubu “nüvə danışıqlarının yenidən başlanması səyini göstərir”.

O "TRT World"ə açıqlamasında Trampın yanaşmasına xas olan ziddiyyətləri vurğulayaraq, “Bu, onun çoxdankı “maksimum təzyiq” strategiyasına uyğundur. Bu strategiya Tehranı sanksiyalar və çəkindirmə vasitəsi ilə güzəştə getməsi üçün təzyiq etmək məqsədi daşıyır.

Məktubun məzmunu - Putinin ona yardımçı olmaqda mümkün rolu ilə yanaşı - açıqlanmadı, lakin Tramp İranın variantını açıq şəkildə açıqladı: danışıqlar aparın, yoxsa hərbi əməliyyatla üzləşin” deyib.

Dr. Skodnik İran İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusunun (SEPAH) keçən il Trampa sui-qəsd planlaşdırdığına dair iddialara da diqqət çəkərək deyib ki, bu, birbaşa diplomatiya imkanlarını daha da çətinləşdirir və çətin işdir.

Təzmini də eyni fikri bölüşərək deyib ki, İranı danışıqlar masasına oturtmaq çətin olacaq. Dini liderin düşərgəsindəki hərbi-təhlükəsizlik-kəşfiyyat qrupu Tramp administrasiyası ilə hər hansı əlaqəyə son dərəcə şübhə ilə yanaşır.

Xamenei özü də Trampın məktubunu “aldatma” adlandıraraq, Tehranın ABŞ-ın təzyiqinə boyun əymək əvəzinə müqavimət göstərmək duyğusunu gücləndirir.

Lakin iranlılar 2015-ci il nüvə sazişini canlandırmaq yollarını axtarmaq üçün Pekində ruslarla Çinin sponsorluğu ilə keçirilən görüşdə iştirak etdilər; Bu müqavilə uzadılmadığı təqdirdə oktyabrda başa çatacaq.

Çinin BMT-dəki səfiri Fu Konq İranın nüvə proqramı ilə bağlı BMT Təhlükəsizlik Şurasının xüsusi iclasından əvvəl deyib: “Biz hələ də ümid edirik ki, bu ilin oktyabr ayına qədər olan məhdud vaxt ərzində JCPOA-nın davamlı olması üçün bir razılaşma, yeni saziş bağlaya bilərik”.

Səfir Trampın İrana qarşı hədələrinə toxunaraq, “Konkret bir ölkəyə maksimum təzyiq göstərmək məqsədə çatmayacaq” deyə əlavə edib.

İrandakı uğursuzluqlar Tehranı razılaşmağa məcbur edə bilərmi?

Oktyabr ayından etibarən İranın regional təsiri azalıb. Onun Livandakı müttəfiqi Hizbullah İsrailin hücumlarından sarsıldı, digər İran müttəfiqi Suriyadakı Əsəd rejimi isə dekabrda müxalifətin ani irəliləməsi fonunda devrildi.

Dr. Skodnik “İranın regional çəkindiriciliyi zəiflədi və mövqeyi gedərək daha müdafiəsiz hala gəldi. İsrail İranın hava hücumundan müdafiə şəbəkəsinin böyük hissələrini sistematik şəkildə məhv etdi və nüvə obyektləri üçün riski artırdı" deyib.

Bu uğursuzluqlar sonda Tehranı diplomatiyaya doğru sövq edə bilər, lakin zəiflik mövqeyindən deyil. Skodnik əlavə edərək onu da deyib ki, İran təzyiq altında danışıqlar aparmaqdansa, çətinliklərə dözməyi üstün tuta bilər.

Müqavilə bağlamaq üçün nə lazımdır?

Dr. Skodnik "Hər hansı razılaşmanın etibarlı olması üçün regional və ya Aİ sponsorluğu vacibdir. Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Qətər kimi Körfəz ölkələri Tehranla artan əlaqələri ilə vasitəçi kimi çıxış edə bilər.

Nüvə məhdudiyyətləri müqabilində tədricən iqtisadi yardım çərçivəsi geniş ultimatumlardan daha çox ümid verə bilər" deyib.

O, əlavə edib ki, əgər ABŞ “İsrailin İran ərazisinə qabaqlayıcı zərbələr endirməsi müqabilində nüvə gərginliyini azaltmaq” strategiyasını dəyişərsə, bu, Tehranı “nüvə ambisiyalarını yenidən qiymətləndirməyə” təşviq edə bilər.

Atom Enerjisi üzrə Beynəlxalq Agentliyinin son hesablamalarına görə, Tehranın nüvə proqramı 60% saflığa çatıb. Bu, Obama dövründəki nüvə sazişi məhdudiyyətlərindən xeyli yüksəkdir. Nüvə silahlarının istehsalı 90% xalislik səviyyəsini tələb edir.

Dr. Skodnik “Mövqeyinin zəifləməsinə baxmayaraq və ya bəlkə də buna görə İranın gücünü görməmək olmaz. Nüvə obyektlərinə qarşı bir hücum böhranı həll etmək əvəzinə dərinləşdirə biləcək yüksək riskli bir seçim olmağa davam edir".