Donald Tramp tariflərdən siyasi silah kimi istifadə etməkdən heç vaxt imtina etmədi və ikinci müddətində bu mövqeyindən geri çəkiləcəyi görünmür.
Vəzifəsinə qayıtdığı ilk gündə Tramp BRİCS (BRİKS) ölkələrinin dedollarizasiya səylərini davam etdirəcəyi təqdirdə 100% tariflər tətbiq edəcəyi ilə hədələyərək sərt mövqeyini bir daha təsdiqlədi.
Trump artıq Meksikaya 25%, Kanadaya 25% və Çinə 10% tariflər elan etdi və daha çoxunun yolda olduğuna dair vəd verdi.
Ancaq Tramp yeni ticarət müharibəsinə hazırlaşarkən, Vaşinqton dünya əhalisinin demək olar ki, yarısını təmsil edən blokla iqtisadi qarşıdurmaya dözə bilərmi?
Və əgər Tramp öz hədələrini yerinə yetirsə, BRİCS bu təzyiq altında necə çıxış edəcək?
Ehtiyat valyuta vahidi kimi dollar
Onilliklər ərzində ABŞ dolları qlobal ticarətin onurğa sütunu rolunu oynadı və bu hakimiyyət "Bretton Woods" sistemi və ABŞ-ın iqtisadi təsiri ilə möhkəmləndi.
XX əsrdə bu rolu ingilis funtu öz üzərinə götürdü. Lakin İkinci Dünya Müharibəsindən sonra İngiltərənin iqtisadi durğunluğu və müharibə borcları ABŞ dollarının əsas qlobal ehtiyat valyutasına çevrilməsinə səbəb oldu.
Vaşinqton bu gücdən geosiyasi vasitə kimi istifadə etməkdən çəkinmədi.
Rusiya bunu Ukraynanı işğal etdikdən sonra, ABŞ Rusiyanın yüz milyardlarla dollarlıq aktivlərini dondurduqda, sanksiyalar tətbiq edəndə və Moskvanı qlobal maliyyə şəbəkəsindən böyük miqyasda çıxaranda bu vəziyyəti pis şəkildə öyrəndi.
Eynilə, Türkiyə də Brunson böhranı zamanı iqtisadi təzyiqlə üzləşdi və Vaşinqtonun maliyyə mexanizmlərini geosiyasi rəqiblərinə qarşı rıçaq kimi necə istifadə etdiyini nümayiş etdirdi.
Sanksiyalar, tariflər, SWIFT sistemi və dollar hegemonluğu kimi vasitələr ABŞ tərəfindən istənilən vaxt silahkimi istifadə oluna bilər.
BRİCS blokunda konkret hadisələrlə yanaşı, Rusiya-Ukrayna müharibəsi bir çox ölkələrin dollardan asılılığını xatırlamaq üçün həyəcan siqnalı kimi xidmət etdi.
Son illər bir çox ölkələr ABŞ dollarından asılılığını azaltmaq üçün addımlar atdılar.
Məsələn, Çin və Braziliya hazırda dollardan yan keçərək yerli valyuta ilə ticarət aparırlar. Hindistan və Malayziya rupiyə əsaslanan transsərhəd əməliyyatları artırmaq üçün müqavilə imzalayır.
İndoneziya Bankı (BI) Hindistan Ehtiyat Bankı (RBI) ilə əməkdaşlıq edərək ABŞ dollarından asılılığını azaldıb. Hər iki mərkəzi bank yerli valyutaların istifadəsini təşviq etmək barədə razılığa gəldi.
Hətta ABŞ-ın uzun müddət müttəfiqi olan Fransa da enerji əməliyyatlarını yuanla aparır. Bundan əlavə, Cənubi Koreya və İndoneziya bu yaxınlarda "Von" və "Rupiah" pul vahidləri arasında birbaşa mübadiləni təmin etmək üçün müqavilə imzaladı.
Həmçinin Rusiya və Çin illərdir dollardan yan keçərək ticarət edir.
2019-cu ildən etibarən Moskva və Ankara ikitərəfli ticarətdə yerli valyutalardan istifadənin artırılmasına dair razılaşma əldə etdilər.
İqtisadi klubmu, yoxsa geosiyasi tarazlıq elementimi?
Üzvləri qlobal ÜDM-in təqribən 30%-ni və qlobal neft hasilatının üçdə birini təşkil edən BRİKS getdikcə daha çox Qərbin rəhbərlik etdiyi qurumlara qarşı çəki kimi görünür.
2006-cı ildə Braziliya, Rusiya, Hindistan və Çin kimi BRİCS adıyla qurulan blok 2010-cu ildə Cənubi Afrikanın, daha sonra İndoneziyanın, daha sonra isə İran, BƏƏ, Misir və Efiopiyanın üzv olması ilə genişləndi.
Türkiyə də bu ittifaqa maraq göstərdi və Əlcəzair, Belarus, Boliviya, Kuba, İndoneziya, Qazaxıstan, Malayziya, Nigeriya, Tayland, Uqanda, Özbəkistan və Vyetnamla birlikdə “tərəfdaş ölkə” statusu qazandı.
2014-cü ildə BRİCS infrastruktur layihələrini maliyyələşdirmək üçün Yeni İnkişaf Bankını yaratdı və ümumi ticarət valyutası haqqında müzakirələr başladı, lakin hələlik konkret addımlar atılmayıb.
BRİCS çoxları tərəfindən G7-nin rəhbərlik etdiyi qurumlara potensial alternativ kimi qiymətləndirilir.
Lakin bu hədəflərinə baxmayaraq, BRİCS böyük bir sınaq qarşısındadır: Trampın aqressiv tarif təhdidlərinə necə cavab verəcək?
Sanksiyalar səbəbiylə ABŞ bazarlarından böyük ölçüdə qopan Rusiya təsirə məruz qalmaya bilər.
Trampın ilk dövründəki ticarət müharibələrindən dərs alan Çin əvvəlkindən daha müstəqil olsa da, Trampın aqressiv ticarət siyasətlərinə blokda ən açıq ölkə kimi görünür.
ABŞ Çinin ən böyük ticarət tərəfdaşıdır. 2023-cü ildə iki ölkə arasında ikitərəfli ticarətin həcmi 574 milyard dollar olub, bunun 279 milyard dolları Çinin xeyrinə olub.
Çinin ixracatının əhəmiyyətli bir hissəsini telefonlar, bilgisayar aksesuarları, elektrik cihazları, ayaqqabılar, mətbəx əşyaları və sənaye avadanlıqları təşkil edir.
Hindistan da əhəmiyyətli nəticələrlə üzləşə bilər. Çünki ticarət kəsiri Hindistanın xeyrinə təxminən 43 milyard ikən, 2023-cü ildə ümumi ticarət həcmi 124 milyard dollardı.
Hindistan ixracının əhəmiyyətli bir hissəsini mirvarilər, qiymətli daşlar və metallar, elektrik və elektron avadanlıqlar, əczaçılıq məhsulları və mineral yanacaqlar təşkil edir.
Bununla belə, Trump-ın tarifləri Amerika istehlakçıları üçün qiymətləri artıra biləcək qisaslara səbəb olacaq.
Həlledici an
Hətta ABŞ-ın müdaxiləsi olmasa belə, BRİCS valyutasının güclənməsi ehtimal ki, çətindir.
BVF-nin əsas valyuta vahidlərindən ibarət bir səbətə əsaslanan sintetik valyuta olan Xüsusi Pul Götürmə Hüququ (SDR) tək etibarlı emitentə malik olmadığı üçün geniş miqyasda qəbul oluna bilmədi.
Əgər bir BRİCS pul vahidi dollarla rəqabət aparacaqsa, üzv dövlətlər milli valyutalarından imtina etməli, vahid mərkəzi bankın nəzdində pul ittifaqı yaratmalı olacaqlar – bu, böyük ölçüdə siyasi və iqtisadi problemdir.
Əsas maneə odur ki, BRİCS ölkələrinin iqtisadiyyatları belə bir birliyin effektiv işləməsi üçün çox fərqlidir.
Avro zonası kimi uğurlu valyuta blokları oxşar biznes proseslərinə sahib, dərin ticarət əlaqələri olan və nisbətən fəal əmək bazarları ilə sıx inteqrasiya olunmuş iqtisadiyyatlar arasında yaranır.
Bunun əksinə olaraq, BRİCS Çin və Cənubi Afrika, Hindistan və Rusiya kimi çox fərqli iqtisadi strukturları, pul siyasətləri və siyasi prioritetləri olan iqtisadiyyatlardan ibarətdir.
Belə bir mühitdə ortaq valyuta ciddi disbalans yarada bilər, məsələn, bir iqtisadiyyatın həddən artıq fəal olması, digərinin isə tənəzzülə girməsi, faiz dərəcələrini və ya valyuta məzənnələrini müstəqil şəkildə tənzimləmək imkanı olmasa, bu vəziyyət daha da ağırlaşar.
Transsərhəd işçi qüvvəsi mobilliyi və ya güclü siyasi çərçivə kimi möhkəm alternativ mexanizmlər olmadan bu fərqlər sabitliyə deyil, münaqişəyə gətirib çıxaracaq.
Tramp BRICS-i dollar hegemonluğuna meydan oxumaq kimi görə bilər, lakin blokun özünün daxili ziddiyyətləri onun ən böyük maneəsidir.
BRICS+ ölkələri dörd qitədə yayılmış, müxtəlif dillərdə danışan və ümumilikdə tarixi cəhətdən münaqişəli sərhədlərə sahib Çin-Hindistan hərbi gərginliyində göründüyü kimi.
Onların iqtisadiyyatları müxtəlif biznes dövrlərini izləyir – enerji qiymətlərinin yüksəlməsi Rusiya və Braziliya kimi neft ixracatçılarına fayda gətirir, lakin Çin və Hindistan kimi idxalçıları yükləyir – vahid pul siyasətini qeyri-mümkün edir və BRİCS-in etibarlı valyutası olma ehtimalını azaldır.
Trampın ultimatumu ticarət mübahisəsindən daha çox şeydir - bu, BRİCS birliyinin lakmus sınağıdır.
BRİCS qətiyyətli mövqe tutsa, Qərbin hökmranlığından yan keçə biləcək maliyyə mexanizmlərinin inkişaf etdirilməsi səylərini sürətləndirərək daha da güclənə bilər.
ABŞ dollarının bir gecədə taxtdan salınması ehtimalı az olsa da, Trampın düşməncəsinə yanaşması BRİCS ölkələrinin dedollarizasiyasını azaltmaq üçün alternativ maliyyə sistemləri yaratmaq səylərini sürətləndirə bilər.
