Amerikanın yeni prezidenti Kanada, Qrenlandiya və Panama Kanalı haqqında iddialar səsləndirir. Trampın sözləri gerçəkdirmi, yoxsa yalnızca təxribat məqsədilə irəli sürülüb? Bu, Amerika müstəsnalığına yeni bir ölçü ortaya qoyur və tarixin təkrarlanıb-təkrarlanmayacağı sualını gündəmə gətirir.
ABŞ-ın yeni prezidenti Donald Tramp 20 yanvar tarixində vəzifəsinin icrasına başlamazdan əvvəl Amerikanın müdaxilə keçmişini xatırladan cəsarətli ekspansionist fikirləri dilə gətirdi. Onun son bəyanatları arasında Kanadanın ABŞ-ın 51-ci ştatı olmasına çağırış, Panamanın həyati əhəmiyyət daşıyan kanalının nəzarətini təhvil verməsi tələbi və Danimarkaya məxsus Qrenlandiyanın ABŞ-ın milli təhlükəsizliyi üçün verilməsi təklifi var.
Tramp Mar-a-Laqoda keçirdiyi mətbuat konfransında “İnsanlar Danimarkanın burada qanuni hüququnun olub-olmadığını belə bilmirlər. Amma varsa da, bundan əl çəkməlidirlər” deyə bildirdi. Onun müstəqil dövlətlərin əraziləri ilə bağlı irəli sürdüyü iddialar qlobal müzakirələri yenidən alovlandıra bilər.
XIX əsrin ortalarında Meksikanın şimal ərazilərinin – Kaliforniya da daxil olmaqla – ələ keçirilməsindən tutmuş Mərkəzi Amerikada onilliklər boyunca davam edən hərbi müdaxilələrə qədər rəsmi Vaşinqton dəfələrlə təsirini qəbul etdirməyə çalışıb. Demokratlar üçün bu açıqlamalar qorxuncdur. Lakin eyni zamanda ABŞ-ın Amerika qitəsi boyunca həyata keçirdiyi işğalların, “Aydın tale” (Manifest Destiny) və Monro doktrinası naminə ələ keçirilən ərazilərin, devrilən hökumətlərin və qurulan rejimlərin uzun və mübahisəli tarixini də üzə çıxarır.
Fəaliyyətləri ideologiya kimi təqdim etmək
ABŞ sərhədlərindən kənarda, Cənubi Amerikada öz əleyhinə rejimləri devirməkdə mühüm rol oynayıb və bununla da Argentina, Braziliya, Çili və Boliviyanın siyasi mənzərəsini formalaşdıraraq ardında qarışıqlıq mirası qoyub. ABŞ Amerika qitəsində ən azı altı ölkəyə hərbi müdaxilə edib.
Meksika
1846-cı ildə ABŞ Meksikaya qarşı müharibə elan etdi. Bu münaqişə 1848-ci ildə Quadelupe-Hidalqo müqaviləsi ilə nəticələndi. Meksika indiki Kaliforniya, Nevada və Arizona da daxil olmaqla ərazilərinin yarısından çoxunu tərk etməyə məcbur qaldı.
Müqavilə eyni zamanda üç il öncə ilhaq edilən Texas üzərində ABŞ-ın nəzarətini möhkəmləndirdi. Müharibə Amerikanın sərhədlərini genişləndirsə də, iştirakçılar arasında acı bir miras qoydu. Sonralar ABŞ prezidenti olan Ulisses S. Qrant bu müharibəni “güclü bir millətin zəif bir millətə qarşı apardığı ən ədalətsiz müharibələrdən biri” adlandırmışdı. Bu baxış hələ də Amerika tarixinin səhifələrinə kölgə salmağa davam edir.
Kuba
Kuba ilə ABŞ arasında gərgin münasibətlər adanın nəzarətinin 1898-ci ildəki İspaniya-Amerika müharibəsindən sonra Vaşinqtona verilməsindən sonra iki işğal dövrünü əhatə edir. Kuba iki dəfə ABŞ işğalına məruz qalıb: birincisi 1898-ci ildə İspaniya-Amerika müharibəsindən sonra, ikincisi isə 1906-cı ildə adaya sabitlik gətirmək bəhanəsi adı altında.
1898-1902-ci illəri əhatə edən ilk işğal ABŞ-ın Kubanın müstəqilliyini tanıması ilə başa çatdı. 1906-cı ildə başlayan ikinci işğal Amerikanın dəstəklədiyi hökumətin çökməsindən sonra yaranan siyasi qeyri-sabitlikdən qaynaqlandı. Bu işğal 1909-cu ildə ABŞ-ın tərəfdarı olan prezident Xose Miqel Qomezin seçilməsi ilə sona çatdı.
Kubaya sabitlik gətirmək məqsədi daşıyan müdaxilələr adanın ABŞ-ın təsirinə qarşı həssaslığını vurğulayaraq onun müasir tarixinə təsir etdi.
Nikaraqua
Mərkəzi Amerikanın əhali baxımından ən böyük ölkəsi olan Nikaraqua XX əsrin əvvəllərindəki “Banan müharibələri” dövründə ABŞ müdaxiləsinin əsas hədəfinə çevrildi.
Nikaraqua 1838-ci ildə müstəqilliyini qazanmış olsa da, liberallar və mühafizəkarlar arasındakı qarşıdurmalar Amerikanın təsiri üçün açıq qapı rolunu oynadı. 1912-ci ildə mühafizəkar liderlərin çağırışına cavab olaraq ABŞ qoşunları ölkəni işğal etdi və 1933-cü ilə qədər davam edən hərbi varlığını təmin etdi. Amerika bu dövrdə Nikaraquanın siyasi və iqtisadi həyatında həddindən artıq güc tətbiq edərək regionun tarixində əsas rollardan birinə sahib oldu.
Haiti
Haitidə ABŞ müdaxiləsinin tarixi ölkənin davam edən qeyri-sabitlik mübarizələrini əks etdirir. 1915-1934-cü illər arasında ada dövləti sosial-iqtisadi böhranları həll etmək bəhanəsi ilə təxminən iyirmi il davam edən Amerika işğalına məruz qaldı. Əslində isə müdaxilə ABŞ-ın ticarət maraqlarını qorumaq üçün həyata keçirilmişdi.
İşğal Haitiyə dərin iz qoydu. Ölkənin siyasi mənzərəsini dəyişdirdi və xarici nəzarətə qarşı müqavimət yaratdı. Bu dinamika ölkə hələ də idarəetmə və təhlükəsizlik problemləri ilə mübarizə apardıqca özünü göstərməkdədir.
Dominikan Respublikası
Eyni şəkildə Dominikan Respublikası 1916-cı ildə ABŞ-ın müdaxiləsinə məruz qaldı. Bu müdaxilənin əsas səbəbi regiondakı iqtisadi maraqların təhlükəyə düşməsi və ABŞ-ın Karib hövzəsində nəzarəti ələ keçirmək istəməsi idi.
1924-cü ilə qədər davam edən Amerika işğalı bölgəyə sabitlik gətirməyi və Latın Amerikasının ən böyük qızıl mədənlərindən birinə çıxışı təmin etməyi hədəfləyirdi.
Panama
1903-cü ildə ABŞ-ın dəstəyi ilə Kolumbiyadan ayrılıb müstəqilliyini elan edən Panama XX əsrin sonlarına qədər Vaşinqton tərəfindən inşa edilən və idarə olunan, qlobal ticarət üçün həyati əhəmiyyət daşıyan Panama Kanalının yerləşdiyi yer oldu. Əsasən ABŞ tərəfindən 1903-1914-cü illər arasında inşa edilən Panama Kanalı 1977-ci ilə qədər Vaşinqtonun mülkiyyətində və nəzarətində idi. 1999-cu ilə qədər isə kanal Panama və ABŞ tərəfindən birgə idarə olunurdu.
1989-cu ildə prezident Corc H. V. Buşun rəhbərliyi altında ABŞ bir zamanlar Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinin (CIA) müttəfiqi olmuş, lakin sonradan düşmənə çevrilmiş hərbi lider Manuel Norieqanın devrilməsi üçün müdaxilə həyata keçirdi.
Trampın Kanada, Qrenlandiya və Panama Kanalı ilə bağlı bəyanatları təxribat xarakterli görünə bilər, lakin onlar dərin bir reallığı vurğulayır: ABŞ uzun müddətdir ki, Amerika qitəsində öz təsirini genişləndirmək üçün hərbi və siyasi gücündən istifadə edir.
