თეთრ სახლში ისტორიული მომენტი დადგა, როდესაც აშშ-ის პრეზიდენტმა დონალდ ტრამპმა სომხეთისა და აზერბაიჯანის ლიდერები ვაშინგტონში დიდ სამშვიდობო სამიტზე მიიწვია. როგორც ჩანს, ეს სამიტი საბოლოოდ ასრულებს ერთ-ერთ ყველაზე ხანგრძლივ კონფლიქტს, რომელიც საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ მიმდინარეობდა.

სომხეთის პრემიერ-მინისტრმა ნიკოლ ფაშინიანმა და აზერბაიჯანის პრეზიდენტმა ილჰამ ალიევმა, აშშ-სთან ახალი სტრატეგიული შეთანხმებების ხელმოწერის შემდეგ, ხელი მოაწერეს ერთობლივ დეკლარაციას, რომელიც, როგორც მიიჩნევა, მშვიდობიანად მოაგვარებს ქვეყნებს შორის ათწლეულების განმავლობაში არსებულ უთანხმოებებს.

მშვიდობისკენ მიმავალი ამ გზის ორი მნიშვნელოვანი ელემენტია მხარეების მიერ ერთმანეთის საერთაშორისოდ აღიარებული საზღვრების აღიარება ყოველგვარი ტერიტორიული პრეტენზიების გარეშე და სომხეთის სამხრეთით გამავალი ვიწრო ზოლის მეშვეობით აზერბაიჯანის ექსკლავის, ნახიჩევანის დამაკავშირებელი სატრანზიტო გზის შექმნა.

ამ დერეფანს, რომელსაც ტრამპის საერთაშორისო მშვიდობისა და კეთილდღეობის მარშრუტი (TRIPP) ეწოდება, 99 წლის განმავლობაში აშშ-ის მხარდაჭერით მოქმედი ბიზნეს კონსორციუმი უხელმძღვანელებს.

ამ რეგიონში სატრანსპორტო დერეფნის იდეა სინამდვილეში ახალი არ არის. ასეთი მარშრუტი ათწლეულების განმავლობაში სხვადასხვა ფორმით არსებობდა, მაგრამ 1990-იან წლებში სომხეთმა მისი გამოყენება დაბლოკა.

მეორე ყარაბაღის ომის შემდეგ ეს იდეა ზანგეზურის დერეფნის სახელით კვლავ Tagesordnung-ში დადგა, თუმცა ამ მიმართულებით მნიშვნელოვანი პროგრესი არ ყოფილა.

თუმცა, რა სახელიც არ უნდა ჰქონდეს მას, დერეფნის შექმნის წინააღმდეგი არავინაა, რადგან ის ყველა მხარის ინტერესებს ემსახურება.

თურქეთის სარგებელი

სომხეთსა და აზერბაიჯანს შორის ნორმალიზაციის პროცესს თურქეთისთვის ორი ძირითადი გეოპოლიტიკური შედეგი მოაქვს. პირველი, სატრანსპორტო მარშრუტების უფრო მდგრადი გახდომის შესაძლებლობა, რომლებიც თურქეთს ევრაზიის გულთან აკავშირებს.

ამჟამად თურქეთის პრიორიტეტული მარშრუტი საქართველოზე გავლით აზერბაიჯანამდე, შემდეგ კი კასპიის ზღვის გადაკვეთით ცენტრალურ აზიამდე მიდის.

ეს მარშრუტი გამოცდილი და დამტკიცებული გზაა, რომელმაც თურქეთის, როგორც რეგიონული სატრანსპორტო ჰაბის, როლი გააძლიერა. ენერგეტიკული მილსადენები, როგორიცაა ბაქო-თბილისი-ყარსის რკინიგზა და ბაქო-თბილისი-ჯეიჰანისა და სამხრეთის გაზის დერეფანი, ცენტრალურ როლს თამაშობს თურქეთის გლობალურ ბაზრებთან დაკავშირებაში.

TRIPP შექმნილია არა ამ დამკვიდრებულ მარშრუტებთან კონკურენციისთვის, არამედ მათი შესავსებად.

მეორე მარშრუტის დამატება, რომელიც ნახიჩევანზე, სომხეთსა და შემდეგ აზერბაიჯანზე გაივლის, კომერციული გამოყენებისთვის ალტერნატივას შექმნის და საქართველოს დერეფანში რეგიონული არასტაბილურობის ან გეოპოლიტიკური მოვლენების გამო შეფერხების შემთხვევაში, თურქეთის აღმოსავლეთისკენ მიმართული ვაჭრობის უსაფრთხოებას უზრუნველყოფს.

გარდა ამისა, ეს დერეფანი თურქეთს ევრაზიის სხვა თურქულენოვან ქვეყნებთან პირდაპირ სატრანზიტო და საკომუნიკაციო კავშირს უზრუნველყოფს.

ეს ინიციატივა, რომელიც თურქულენოვან სახელმწიფოთა ორგანიზაციის (თსო) ფარგლებში უფრო მჭიდრო ინტეგრაციის შესაძლებლობას იძლევა, ფართო მასშტაბით გეოპოლიტიკურ წარმატებას ნიშნავს.

თსო, რომელიც 2009 წელს თურქული საბჭოს სახელით დაარსდა, მიზნად ისახავს ევრაზიაში ეთნიკურად თურქულ სახელმწიფოებს შორის საერთო კულტურული, ისტორიული და ლინგვისტური კავშირების გაღრმავებას, ასევე ეკონომიკური და სავაჭრო ურთიერთობების განვითარებას.

მეორე, ერევანსა და ბაქოს შორის ნორმალიზაცია თურქეთსა და სომხეთს შორის ნორმალიზაციისთვის უფრო მეტ პოლიტიკურ სივრცეს ქმნის.

თურქეთსა და სომხეთს ბოლო წლებში რთული ურთიერთობა ჰქონდათ. მიუხედავად იმისა, რომ თურქეთი 1991 წელს საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ერთ-ერთი პირველი ქვეყანა იყო, რომელმაც სომხეთის დამოუკიდებლობა აღიარა, ურთიერთობები 1990-იანი წლების დასაწყისში სომხეთის მიერ აზერბაიჯანის ოკუპაციის გამო სწრაფად გაუარესდა.

1993 წელს თურქეთმა მხარი დაუჭირა გაეროს უშიშროების საბჭოს რეზოლუციას, რომელიც სომხურ ძალებს აზერბაიჯანის ქალბაჯარის რაიონიდან, რომელიც კონფლიქტის დროს დაიკავეს, გასვლისკენ მოუწოდებდა.

იმავე წლის ბოლოს ორ ქვეყანას შორის დიპლომატიური ურთიერთობები შეწყდა და თურქეთმა სომხეთთან საზღვარი ჩაკეტა. მას შემდეგ თურქულ-სომხური დიპლომატიური ურთიერთობები ორი ნაბიჯით წინ, ერთი ნაბიჯით უკან პრინციპით მიმდინარეობდა.

2023 წლის სექტემბერში ყველა ტერიტორიის გათავისუფლებამდე, აზერბაიჯანმა 2020 წლის მეორე ყარაბაღის ომის დროს 1990-იან წლებში სომხეთის მიერ დაპყრობილი ტერიტორიების დიდი ნაწილი დაიბრუნა.

2020 წლის ნოემბერში ქალბაჯარის კვლავ აზერბაიჯანის კონტროლის ქვეშ გადასვლის შემდეგ, ბევრს აინტერესებდა, შექმნიდა თუ არა ეს ვითარება თურქეთსა და სომხეთს შორის დიპლომატიური ურთიერთობების განახლების შესაძლებლობას.

თუმცა, ქალბაჯარის საკითხის მიღმა, ანკარა მუდმივად ამტკიცებდა, რომ ერევანთან რეალური მოლაპარაკებები მხოლოდ იმ შემთხვევაში შედგებოდა, თუ სომხეთი და აზერბაიჯანი ურთიერთობებს დაანორმალიზებდნენ და სამშვიდობო შეთანხმებას მოაწერდნენ ხელს.

ახლა, როდესაც სამშვიდობო შეთანხმების დამტკიცების პროცესი მიმდინარეობს, თურქეთ-სომხეთის ურთიერთობებისთვის ახალი შესაძლებლობები შეიძლება გაჩნდეს.

ზოგადი მიმოხილვა

უნდა აღინიშნოს, რომ სომხეთ-აზერბაიჯანის ურთიერთობების ნორმალიზაციის სარგებელი მხოლოდ ანკარითა და ბაქოთი არ შემოიფარგლება. ეს ერევნის ინტერესებშიცაა.

სომხეთი, ღარიბი ქვეყანა, დაახლოებით 35-წლიანი ყარაბაღის კონფლიქტის გამო რეგიონის ძირითადი ენერგეტიკული და სატრანსპორტო ინფრასტრუქტურული პროექტების უმეტესობის მიღმა დარჩა.

ძნელია ზუსტად იმის გაზომვა, თუ რამდენი უცხოური ინვესტიცია დაკარგა სომხეთმა ამის გამო, მაგრამ შეიძლება ითქვას, რომ ამ გადაუჭრელი კონფლიქტის გამო ქვეყანამ მილიარდობით დოლარის პოტენციური პროექტები დაკარგა.

ჰორიზონტზე მშვიდობის გამოჩენასთან ერთად, სომხეთს შეეძლება მეზობლებთან ნორმალური ურთიერთობები დაამყაროს და ამგვარად, ახალ ენერგეტიკულ და სავაჭრო ინფრასტრუქტურულ ინიციატივებში ჩაერთოს.

დროთა განმავლობაში ამან შეიძლება სომხეთის ეკონომიკას მნიშვნელოვანი სარგებელი მოუტანოს.

თურქეთისთვის, სომხეთ-აზერბაიჯანის სამშვიდობო შეთანხმება ნიშნავს არა მხოლოდ ახალ ინფრასტრუქტურულ პროექტებს, არამედ სამხრეთ კავკასიასთან უფრო მჭიდრო თანამშრომლობის, სტაბილურობის, ეკონომიკური ზრდისა და რეგიონული კავშირების ხელშეწყობის შესაძლებლობას.

თურქეთს, არსებული სატრანზიტო დერეფნების შევსებით, სომხეთთან ნორმალიზაციის კარის გაღებით და თურქულ სამყაროსთან კავშირების როგორც არასდროს გაძლიერებით, შეუძლია დაეხმაროს სამხრეთ კავკასიაში ახალი ეპოქის დაწყებას, სადაც თანამშრომლობა ჩაანაცვლებს კონფლიქტს და ერთობლივი კეთილდღეობა მყარი მშვიდობის საფუძველი გახდება.