Tamtego roku Eid - który jest świętem narodowym – przypadało na 18 sierpnia, w samym środku monsunu. W domu w Kalkucie, masywny oliwkowo-zielony telefon z grubym czarnym kablem znikającym za ozdobnymi nogami naszego stolika z drewna tekowego, dzwonił jak kogut bez przycisku drzemki. To była Nani, moja babcia ze strony mamy, która zapraszała nas na obiad.

Pamiętam, jak wyruszyłam do niej, chroniona moim ulubionym dużym czerwonym parasolem. Przygotowała z miłością bengalski pulao, pikantny gulasz z baraniny i wiele innych smakołyków.

Później rozpieszczała nas prezentami, które moja mama nie zawsze pochwalała, jak komiksy o Tintinie czy zestawy do makijażu. Następnie odbywały się sesje opowiadania historii, po których otrzymywaliśmy Eidi – drobne kwoty pieniędzy, które dzieci często dostają po porannych modlitwach Eid. Nani była moją niezawodną skarbnicą opowieści, snując historie ze swojego dzieciństwa o latach 30. XX wieku, w przedpodziałowej Kalkucie.

Czasami podczas tych sesji pokazywała nam swoje skarby – pamiątki, które zebrała przez całe życie. Były tam pięknie emaliowane puszki po ciastkach Peek Freans, które przerobiła na zestawy do szycia, srebrne pudełka na orzechy betel z czasów późnego Imperium Mogołów oraz kryształowe figurki zwierząt, które przywiozła z podróży po północnych miastach Indii, takich jak Moradabad i Agra, w latach 50.

Ale tamtego deszczowego popołudnia w czasie Eid pokazała coś cenniejszego niż opowieść.

Starannie owinięte w pożółkły papier maślany różnorodne pocztówki z życzeniami z okazji Eid, każda z krótką odręczną notatką. Wysyłała je osoba o imieniu Jubeida, a każda z nich miała stempel pocztowy z Dhaki, stolicy Bangladeszu. Kolory były wykwintne, a wzory bogate. Dzięki tym kartkom odkryłam najlepszą przyjaciółkę mojej babci – kogoś, z kim straciła kontakt po 1952 roku.

Zachowała osiem cennych kartek; inne zaginęły po jej ślubie, a jeszcze więcej mogło zostać utraconych podczas Podziału – podziału Indii Brytyjskich na Indie i Pakistan w 1947 roku. Wydarzenie to, przyczyniło się do jednej z największych masowych migracji w historii. Migracji naznaczonej przemocą i niewyobrażalnymi stratami.

Miałam wtedy zaledwie 11 lat, ale przez kilka dni byłam smutna, miałam złamane serce z powodu utraconej przyjaźni. „Dlaczego nie szukałaś Jubeidy?” – ciągle pytałam. Nani milczała, a potem uśmiechała się ciepło i mówiła: „Ale jej kartki Eid wciąż są tutaj”, po czym wracała do swoich domowych obowiązków.

Teraz, pięć dekad później, zarówno ona, jak i jej skarby odeszły. Ale tamten monsunowy Eid z 1981 roku wciąż trwa w mojej pamięci. Podobnie jak te kartki z życzeniami z okazji Eid, z ich zużytymi krawędziami i jej pismem – fragmenty tradycji, do której wracam, odtwarzając zanikający ślad ciepła i przyjaźni, które kiedyś niosła poczta.

Osobisty akcent

W dzisiejszym świecie szybkich wiadomości na Whatsappie niewielu znajduje czas na odręcznie napisane pocztówki z życzeniami z okazji Eid, które listonosz dostarcza osobiście lub delikatnie wrzuca do drewnianej skrzynki na listy. W rzeczywistości same te skrzynki – niegdyś strażnicy ciepła i oczekiwania – znikają z miejskich domów, odrzucane jak relikty wolniejszej epoki.

Choć życzenia z okazji Eid zawsze istniały – bardziej wykształcone muzułmańskie rodziny wymieniały się odręcznymi wiadomościami przez wieki – tradycja wysyłania drukowanych kartek rozkwitła na początku XX wieku na subkontynencie indyjskim.

Istniejąca już prasa drukarska w Indiach – wprowadzona do regionu przez jezuitów w XVI wieku – w zanczącym stopniu rozwinęła się pod koniec XVIII wieku, gdy James Augustus Hickey założył pierwszą gazetę Indii, Bengal Gazette, w 1780 roku.

Eksplozja rozwoju sieci kolejowej odegrała również kluczową rolę: to, co zaczęło się jako 34-kilometrowa linia między Mumbajem a Thane, rozrosło się do imponującej sieci o długości 25 000 km. Do lat 30. XX wieku, dzięki temu systemowi, połączono główne centra miejskie Azji Południowej – Kalkutę, Delhi, Karaczi, Lahaur, Lucknow, Rangun i inne – umożliwiając rozkwit wymiany pocztówek z okazji Eid.

Wraz z industrializacją i migracją zarobkową wielu tęskniło za rodzinami w dni świąteczne, takie jak Eid. Kartka z odręczną wiadomością stawała się namacalnym gestem troski. Niektórzy widzą w tych kartkach ciche symbole rosnącej świadomości narodowej – „nowej tożsamości” powoli wyłaniającej się z cieni kolonializmu.

Omar Khan, historyk i autor książki Paper Jewels: Postcards from the Raj, powiedział TRT World: „Kartki Eid były naprawdę popularne w latach 30. do 50., jeśli nie 60., i wciąż istnieją, choć nie są już tak ozdobne jak wcześniej ani w formacie pocztówek, ponieważ ogólnie użycie pocztówek spadło na przestrzeni lat.”

Wczesne kartki z okazji Eid w Indiach były mocno inspirowane brytyjskim kolonialnym wzornictwem. Często naśladowały tradycyjne sceny z kart bożonarodzeniowych, z domkami pokrytymi śniegiem i oszronionymi drzewami, z napisem Eid Mubarek w języku urdu lub arabskimi wersami z Koranu.

Jednak do lat 30. XX wieku zaczęła się rozwijać lokalna estetyka – dzięki regionalnym drukarniom, takim jak Muhammad Hussain & Brothers w Lahaurze i Mahboob Al Matabah w Delhi. Kartki zaczęły przedstawiać dziewczęta huśtające się pod kwitnącymi drzewami mango, pastoralne sceny wiejskie i obrazy Mekki i Medyny – wyrazy zbiorowej tożsamości kulturowej.

Były sprzedawane w księgarniach, na specjalnych stoiskach z kartkami okolicznościowymi, które pojawiały się przed Eid, lub pakowane w worki jutowe i sprzedawane przed szkołami i uczelniami. Ozdobione kaligrafią w języku urdu i arabskim oraz poetyckimi wersami, odzwierciedlały estetykę i uczucia tamtych czasów. Nie były to tylko życzenia; były to przenośne dzieła sztuki.

Ciche, ale intencjonalne

Rozwój telefonów komórkowych i platform takich jak Whatsapp ostatecznie zmienił sposób, w jaki ludzie się komunikują. W ciągu ostatnich dwóch dekad ręcznie robione lub drukowane kartki Eid zostały w dużej mierze zastąpione przez szybkie e-kartki lub masowo przesyłane standardowe życzenia. Nie mniej jednak, pragnienie piękna, wysiłku i znaczącej więzi nie zniknęło – po prostu potrzebowało więcej czasu, aby znaleźć drogę powrotną.

Daak Vaak, cyfrowa platforma kuratorująca zapomniane historie i sztukę z subkontynentu, eksperymentuje z kartkami świątecznymi. „Przeprojektowujemy kartki z okazji Eid” – powiedziała Insha, która zarządza mediami społecznościowymi Daak Vaak, w rozmowie z TRT World. Zauważając „powolną zmianę”, ale jednocześnie zachęcającą, Insha zapewnia, że „wielu naszych klientów kupuje teraz pocztówki i wysyła odręczne notatki do bliskich”.

Ilustrator Haider Ali z Kalifornii, który dorastał na czarno-białych filmach tamilskich i doceniał sztukę dewocyjną, rozumie, dlaczego kartki z okazji Eid mogą wracać do łask. „Ludzie chcą znów poczuć się ważni… Chcą, aby ktoś poświęcił czas na wysłanie kartki, napisanie wiadomości odręcznie, pokazanie, że zwraca na nich szczególną uwagę.”

Ten delikatny powrót nie dotyczy tylko estetyki czy trendów. To także cichy opór wobec rozłączenia, które niesie życie cyfrowe. W miarę jak świat przyspiesza, ludzie zwalniają – wybierając spędzenie kilku minut na napisanie wiadomości zamiast pięciu sekund na skopiowanie jednej.

W czasach, gdy wszystko wydaje się jednorazowe, kartka z życzeniami wydaje się trwała. Można ją schować do szuflady, odkryć na nowo po latach i wciąż się uśmiechnąć – jak te, które moja Nani kiedyś nam pokazała, owinięte w papier maślany, miękkie od upływu czasu.

Często wracam do tamtego Eid w 1981 roku, do cichego uśmiechu mojej babci, gdy rozwijała te zużyte pocztówki od przyjaciółki zagubionej w czasie.

W świecie, który porusza się szybciej niż kiedykolwiek, być może powrót kartek z okazji Eid to nie tylko nostalgia – to intencja oparta na wspomnieniach.

Może dzisiejsze odręczne życzenia nie próbują odtworzyć przeszłości, ale zachować to, co w niej było najważniejsze: troskę, czas, wyciągnięcie ręki. Sposób na powiedzenie: jesteś ważny, atramentem, który jest trwały.