Saylaw ğamäldän çığarılğannan häm millätçe lidernıñ kütärelüennän soñ Rumıniya qotıplaştıruçı problemalar belän oçraşa. Analitiklar bäysez tawışlarnıñ çitläşterelüe xalıq rizasızlığın köçäytergä mömkin dip kisätä.
Rumıniya 24 nçe noyabr’däge ilbaşı saylawınıñ berençe turı ğamäldän çığarılğannan soñ säyäsi dawılğa duçar buldı. Bäysez millätçe namzät Kêlin Djordjesku 22,94% tawış cıyıp, alğı saflarda ide.
Djordjesku reforma yaqlı “Save Romania Union” (USR) partiyäsennän Elena Lasconi belän 8 nçe dekabr’dä ikençe turda köç sınaşırğa tiyeş ide, läkin saylaw ğamäldän çığarılu arqasında ütkärelmäde.
Rumıniya Konstituśion mäxkämäseneñ (CCR) Rusiyäneñ qatışuın häm tärtipsezleklären nigeznamä itep kürsätep 24nçe noyabr’ saylawı näticälären ğamäldän çığaruı ilne säyäsi bilgesezlekkä êtärde.
Bu qarar, cämäğat’çelekne qotıplaştırıp, demokratiyäneñ torışı, şulay uq Könçığış Awrupa ilendäge Könbatış täêsire xaqında bäxäslärne qabızıp cibärde.
Buxarest universitetınıñ Säyäsät fännäre fakul’tetınnan Aleksandra-Alina Yanku “TRT World”qa bolay dip belderde:
“Buxarest kebek zur şähärlärdä, ikençe tur saylawlar aldınnan artqan kiyerenkelek arqasında saylawnı ğamäldän çığaruğa ciñellek xise belän qarıylar. Läkin yaqınnan qarasañ, [Kêlin Djordjeskunıñ] saylawçılarınıñ rizasızlığı häm kiläçäk öçen borçılu xis itelä”.
Bu butalçıq xislärne Rumıniya Awrupa säyäsätläre üzäge (CRPE) programma direktorı Aleksandru Damian da urtaqlaşa.
Damian atmosferanı “kiyerenke häm bilgesez” dip tasvirlıy häm räsmi zatlarnıñ aralaşu, êlemtä kimçelege cämäğät’çelektä ömetsezlekne arttıra dip sanıy.
“Xäzer Djordjesku tarafdarları qararlardan tağın da tınıçsız, ä Awrupa yaqlılar bu qararğa saqlıq belän qarıy”, – di ul.
Konstituśion mäxkämäneñ saylawlarnı ğamäldän çığaru qararı saylaw barışına çittän qatışu buluın alğa sörgän küzläw xisaplarına nigezlänä.
Damian fikerençä, Yuğarı saqlanu şurası qanunsız finans kertemmnäre häm bik yaxşı finanslanğan sośial’ media kampaniyäsen dä kertep tärtip bozularnı açıqladı. Djordjeskunıñ lagerı bu finanslaw çığanağın açıqlıy almadı.
“Kêlin Djordjesku kampaniya däwamında çığımnarınıñ bulmawın belderde. Rumıniyädäge kampaniya finanslaw qağıydäläre bik qatı, şuña ul çınlıqta mömkin tügel ide”, – dip añlata Damian.
Yanku ayıruça “TikTok”tağı Djordjesku kampaniyäseneñ iğ’tibarnı cälep itüen belderä: “CCR saylaw barışına çit il xakimiyäteneñ qatışuın häm Kêlin Djordjeskunıñ onlayn kampaniyäse belän bäyle tärtip bozularnı dokumentlaştırğan küzläw xisapların (yäşerenlege ğamäldän çığarılğan) nigeznamä itep kürsätte”.
Kêlin Djordjeskunıñ bik tiz artqan populyarlığı
Djordjeskunıñ populyarlığınıñ tiz artuı Rumıniya säyäsi sistemasında zur tınıçsızlıq tudırdı. Ber waqıtlar säyäsättä tanılmağan şäxes bulğan Djordjesku, borçılğan saylawçılar belän alarnıñ problemaları belän qızıqsınğan kampaniya aradaşçılığı yärdämendä êlemtä urnaştırıp, tanılğan figurağa äylände.
Qayber analitiklar anıñ bu kütäreleşen ğadi xalıqnı borçığan problemalar belän turıdan - turı qızıqsınuı belän bäylilär.
“Keşelär bu şäxesne aqıldan yazğan kebek populyarlaştıra”, – di säyäsi analitik häm diplomatiya kiñäşçese İoana Gomoi Buxaresttan “TRT World”qa. Ul Kêlin Djordjeskunıñ populyarlığınıñ tabiğıy räweştä artuın, çönki anıñ yäş’lär arasında êşsezlek, mäğarif reforması häm tınıçlıq kebek möhim mäs’älälärgä basım yasawın belderä.
“Ul çın xalıq yaqlawına iyä. Çönki töp säyäsätçelär yıllar buyı iğ’tibar birmägän problemalarğa iğ’tibar itä,” – di Gomoi.
“Rumınıya xalqı arıdı. 30 yıldan artıq demokratiya bar, läkin bernärsä dä üzgärmäde. Kêlin Djordjesku xalıq öçen möhim mäs’älälär turında söyläşä”,-di Gomoi.
Bernindi räsmi partiyägä bäyle bulmawına qaramastan, Kêlin Djordjesku ayırıça “Tik Tok” häm başqa sanlı platformalar yärdäśmendä zur yaqlawğa ireşte. “Ul Rumıniyäneñ iñ yaxşı internet fenomenı” di Gomoi.
Kêlin Djordjesku qabat namzät bulaçaqmı?
Rumıniyanıñ säyäsi kiläçäge yaña xökümät tözü häm ixtimal 2025 nçe yılnıñ martında bulaçaq ilbaşı saylawı belän bäyle.
Awrupa yaqlı partiyälär koaliśion xökümät qoru öçen räsmi bulmağan söyläşülären däwam itä, läkin bu barışta bik küp qıyınlıqlar bar.
“Barlıq prośess qabat başlanırğa tiyeş häm bu aylarğa suzılırğa mömkin,” – di Gomoi. Şulay uq ul Kêlin Djordjeskunıñ yaqınlaşıp kilüçe barışta çittä qaldırıluı ixtimalı buluın da iskärtep ütä.
“Bez möğayen yaña kandidatlar kürerbez. Djordjeskunıñ namzät buluına kirtä quyarğa mömkinnär. Aña qarşı närsäder tabaçaqlar. Başqa kandidat Diana Iovanovici-Șoșoacă belän bulğan kebek. Șoșoacă ( däğ’wa itelgän Rusiya yaqlı qaraşları arqasında) ilbaşı saylawınnan çitläşterelde”,-dide.
Läkin Gomoi Kêlin Djordjeskunıñ qatnaşuın tıyunıñ säyäsi sistemağa tiskäre täêsir itä aluın kisätä.
“Djordjeskunıñ qabat namzät buluın tıyu xalıqnıñ ömetsezlegen tağın da da arttırır. Mäs’älä anıñ belän genä tügel, ä ul täq’dim itkän üzgäreşlär belän bäyle. Keşelär üz tawışlarınıñ işetelüen teli häm üzgäreş taläp itüdän baş tartmayaçaq.”
Georgeskunıñ populyarlığı Rumıniyanıñ Awrupa Berlege häm NATO qısasındağı ömetsezleklärne çağıldıra. Rumınnar Awrupa Berlege äğ’zalığı täq’dim itkän mömkinleklärne yuğarı bäyäläsä dä, ğädelsezlekkä qarşı qanäğat’sezlek arta.
Misal öçen, Gomoi Ukraina qaçaqlarına birelgän kübräk finans yärdäme kebek däwlät yärdämnärendäge tigezsezlekkä iğ’tibar yünältä.
“Yaña yıl häm Raştua yaqınlaşqanda tabınnarına rizıq quya almağan ölkännär küp. Daru alırğa da mömkinlekläre yuq”, – di ul.
“İlebez berençe çiratta üz xalqın qayğırtırğa tiyeş”.
