Êlekkege Bayden idaräse häm global’ könüzäge Yaqın Könçığış häm Ukrainadağı suğışlar şikelle krizislar belän mäşğul’ bulğanda, başqa regionnar, bigräk tä, Kön’yaq Kavkazdağı qıyınlıqlar iğ’tibarsız qala.

Oktyabr’ ayınıñ täwge atnasında Azärbaycan ilbaşı İlham Äliyev Ärmänstan häm Könbatışnı Yerivannı tarixi borılış momentında qorallandıruğa qarşı kisken kisätü yasadı. Ul 2020nçe yılda tulısınça yuq itelgän häm bäysezlegenä ireşkän Cäbraildäge yaña qorılğan şähärdä êlek yäşägän cirlärennän quılğan keşelär qarşında çığış yasadı. Äliyev Ärmänstanğa qoral cibärüçe Könbatış däwlätläreneñ maqsatın şöbhä astına quydı häm “Azärbaycan moña süssez qalıp, yaña tözelgän binalarnıñ qabat älege qorallar belän yuq itelüen kötäçäkme” dip soradı. Monnan tış, Azärbaycannıñ kiläçäktäge iminlegen häm üseşen täêmin itü öçen barlıq kiräkle çaralarnı küräçägen assızıqladı. “Ber yaqtan, tınıçlıq turında söylägän bulıp aldaşalar, ikençe yaqtan, kiñ külämle qorallanu alıp baralar”,-dide Äliyev.

Sentyabr’ ayında ilbaşınıñ ber kiñäşçese Ğıyraq-Kuveyt suğışınnan soñ Ğıyraqqa kertelgän şikelle Ärmänstannıñ qorallı köçlärenä dä proporśional’ çikläwlär kertelüe kiräklegen alğa sörde. Ul mondıy çaranıñ nigezle buluın yaqladı, çönki Ärmänstan İkençe Bötendön’ya suğışınnan soñ xalıqara sistemada kürşeläreneñ territoriyäsen basıp alırğa mataşqan berniçä däwlätneñ berse ide. Azärbaycan wäqalätleläreneñ bu häm moña oxşaş süzläre Azärbaycan häm Ärmänstannıñ soñğı waqıtlarda tınıçlıq nicbätennän ireşelgän saqçıl optimizmına qarşı kilä häm külägä töşerä. Tik bu yullamalar tağın da citdi häm samimi iğ’tibarğa layıq.

Tınıç çişeleş ömetlärenä söyläşülärneñ äkren baruı häm Ärmänstannıñ qorallanuınıñ däwam itüe yanıy. Azärbaycan mediası Ärmänstanğa yış qına qoral kilüe turında belderä. Şaqtıy azärbaycanlı belgeç Ärmänstannıñ qorallanu häm revanş alu öçen waqıt qazanu maqsatınnan söyläşülärne belä torıp suzuın alğa sörä. 

Başqa qarşılıqlar da bar. Ärmänstan Azärbaycannıñ xärbi byudjetınıñ tulayım êçke produktınıñ 14-15%ın täşkil itüen citkerä, ä Yerivan üze xärbi çığımnarın, uzğan yıl belän çağıştırğanda, 46%qa arttırıp, qorallanu tırışlıqların üsterä. Global’ butalçıqlıqlarğa qaramastan, Ärmänstan ber-berse belän bäreleşüçe başqa illärdäge çığanaqlardan qoral täêmin itä ala.

Franśiyäneñ “Śezar’” gaubiśaları häm AQŞtan xärbi yärdämnär aludan tış, iyül’ ayında Tähran häm Yerivan 500 million dollarlıq ähämiyätle qoral kileşüe imzaladı. Monnan tış, Ärmänstan, Kollektiv qurqınıçsızlıq kileşüe oyışması äğ’zası bularaq, Rusiyädän dä höcüm maqsatlı xärbi kiräk-yaraq aluın däwam itä.

Azärbaycan berençe bulıp bäräçäkme?

Ärmänstan provokaśiyäle qoral täêminatın arttırğanda, Azärbaycan aldan höcüm itärgä mömkin. Awrupa iminlek häm xezmättäşlek oyışması Minsk törkemeneñ êlekkege räistäşe, amerikalı Djeyms Uorlik ta Ärmänstannıñ Franśiyädän qoral aluınıñ solıx kileşüe imzalarğa yaqın ber çorda mönäsäbätlärne kiyerenkeläşterüen belderde. Anıñça, Franśiyä qoral kileşüen barı solıx kileşüennän soñ tögällärgä tiyeş ide.  

 “Frontal’ höcüm suğışı” töşençäse AQŞnıñ Ğıyraq häm Äfğanstannı basıp aluınnan alda Buş idaräse tarafınnan milli iminlek säyäsätenä kertelgändä beraz bozılğan, tik “saqlawçı suğış”tan ayırılıp tora. Töp ayırma - waqıt: aldan höcüm suğışı yaqın yanawlarnı küz uñında tota, saqlawçı suğış ozaq waqıtlı potenśial’ yanawlarnı maqsat itep ala. Bu ayırma bik ähämiyätle, çönki bik küp keşe alarnı butıy. Aldan höcüm suğışı, ğadättä, aşığıç yanaw mäs’äläsendä ışanıçlı çığanaqlarğa tayanuçı “mäcbüriyät suğışı” bularaq kürelä häm xalıqara xoquqta, bigräk tä, BMO kileşüeneñ 51nçe maddäse nigezendä xaqlı. Ä saqlawçı suğış strategik isäpläwlärdän çığıp başlanğan häm, ğadättä, xäzerge zaman belgeçläre qanunsız agressiyä dip bäyäläwçe “östenlek suğışı”. Ärmänstannıñ qorallanu tırışlıqları isäpkä alınğanda häm solıx kileşüe bulmağanda, Azärbaycannıñ teläsä-qaysı xärbi xäräkäte “saqlawçı” tügel, “aldan höcüm” bulaçaq.

Bu Ärmänstannıñ xalıqara mäydanda Azärbaycannıqı itep tanılğan territoriyälärne 30 yıl buyı basıp aluı belän tağın da turı kilä, çönki bu basıp alu barı Yerivannıñ 2020nçe yıldağı suğışta ciñelüe belän tögällände, üze teläp ul cirlärne kire birü belän tügel.

Şul säbäple, xalıqara xoquq nigezendä, İkençe Qarabax suğışı BMO kileşüeneñ 51nçe maddäse nigezendä üz-üzeñne saqlaw aktı buldı. 2020nçe yılğı suğıştan soñ ilbaşı Äliyev Azärbaycannıñ Ärmänstannan nindi dä bulsa yanaw kürgändä, anı yuq itü öçen xäräkätkä küçäçäge turında küp tapqırlar kisätte. Tik şul uq waqıtta, Azärbaycannıñ Ärmänstanğa höcüm itü planı bulmawın assızıqladı häm öçençe suğış bulmayacağına garantiyä birde.     

Yaña bülem

Qanunlı xärbi maqsatlarğa qarata aldan höcümnär Azärbaycan belän Ärmänstan arasında ozaq waqıttan birle baruçı bäreleştä yaña bülem açarğa mömkin. Êlek barlıq xärbi operaśiyälär Azärbaycannıñ xalıqara tanılğan territoriyäsendä başqarıldı, cimerelülär häm faciğalar da şunda buldı.  

Tik kliläçäktäge bäreleşlär Ärmänstannıñ cirlärendä uzarğa mömkin. 2020nçe yılğı suğışta Azärbaycan armiyäse Ärmänstannıñ territoriyäsenä kerüdän belä torıp tayçındı häm operaśiyälärne barı Azärbaycan çikläre êçendä başqardı. Monnan tış, Qarabaxta ärmännär küpläp yäşi torğan häm tınıç xalıqnı saqlaw öçen Rusiyä tınıçlıq köçläre urrnaştırılğan mäydannarğa kermäde. Xärbi mömkinleklärenä qaramastan, Azärbaycan grajdanlı yuğaltularnı çikläw öçen bu töbäklärdän yıraq torunı saylıy.

Monnan tış, 2020nçe yılğı suğışta Azärbaycannıñ operaśiyäläre barı azärbaycannarnıñ tarixi bularaq küpläp yäşägän töbäklärdä oyıştırıla. 

Ärmänstannıñ tanılğan cirlärenä yasalğan berdänber atış tınıç xalıq yäşi torğan territoriyälärdän yıraq ber xärbi maqsatqa ide. 2020nçe yılnıñ 14nçe oktyabrendä Azärbaycan Ärmänstandağı ber raketa sistemasın yuq itte. Ul Gäncä, Barda häm Qarayusufli şikelle bäreleştän yıraq şähärlärdäge azärbaycanlı tınıç xalıqnı nişanğa alıp bik küp keşeneñ ğomeren özgän ide.   

“Human Rights Watch” soñınnan Ärmänstan köçläreneñ bäreleş waqıtında azärbaycan xalqına qarata höcümnär oyıştıruın rasladı.

Kollektiv iminlek kileşüe oyışmasına ışanuçı Ärmänstan bäreleş töbägennän yıraq toraq mäydannarğa höcümnäre öçen cawap birmäyäçägen uylıy. Çönki Azärbaycannıñ qarşılıq kürsätmäyäçägen yäisä, andıy xäl bulsa, Rusiyäneñ berlektäşen saqlaw öçen tıqşınaçağın farazlıy ide. 

Xäzer Ärmänstannıñ qorallanuı isä Könbatıştan yärdäm alu maqsatınnan Azärbaycan belän Könbatış arasında provokaśiyä barlıqqa kiterüne küz uñında totqan şikelle kürenä.

İkençe Qarabax suğışınnan soñ Azärbaycannıñ Ärmänstan territoriyäsenä berdänber aldan höcüme 2022nçe yılnıñ 12nçe sentyabrendä buldı. Ul çaqta Azärbaycan berlekläre Ärmänstannıñ êçendä, tınıç xalıqqa zarar birmiçä, 1 milliard dollardan qıybatlı xärbi asqormanı yuq itte. Älege asqorma Azärbaycannıñ yaqlawçısız häm yaña bäysezlekkä ireşkän Kälbäcär häm Laçın töbäklärenä yanaw barlıqqa kiterä ide.

Azärbaycannın töp borçuları ike yübäleştä: Ärmänstannıñ Franśiyä, Hindstan, İran häm AQŞ yärdämendä qorallanuı häm Ärmänstanda revanş xisläreneñ artuı.  

Azärbaycanlı wäqalätlelär häm media ärmän cämäğat’çelege häm Ärmänstannı çittän yaqlawçılarnı kisätü öçen tawışların kütärde.

Ber-bersenä tiränten ışanmawları säbäple, Azärbaycan Ärmänstannıñ Qarabax belän bäyle yäşeren kalendare bulmawın garantiyäläw öçen 2 töp taläp bilgeli. Berençese - Ärmänstan Konstituśiyäsendäge annekśiyä maddäsen çığarırğa tiyeş. İkençese - ike il dä Minsk törkemen tarqatu öçen urtaq möräcäğat’ yasarğa tiyeş.  

Azärbaycan barı Ärmänstanğa tügel, Könbatışqa da ışanmıy. 2020nçe yılğı suğıştan alda da Azärbaycanda Könbatışnıñ Qarabax bäreleşe belän bäyle liveral’ ikeyözlelege söyläşenä ide. Bu xisne Ärmänstannıñ qorallanuınıñ artuı häm Franśiyä belän AQŞ şikelle illärdän yärdäm aluı tağın da köçäytte.   

Azärbaycannı ğayepläw häm kisätü yasaw - ber närsä, tik Azärbaycan cirlären basıp alğan ilne qoral belän täêmin itü - bötenläy başqa. Bu töbäktä tınıçlıq häm iminlek urnaştıru öçen êşkä yaramıy.

Ägär Könbatış Azärbaycannıñ “güya äzerlänüçe höcüme”nnän Ärmänstannı saqlarğa niyätle bulsa, qoral belän täêmin itüdän tağın da êffektiv çaralar bar.