Na Pauline Odhiambo
Kwa Jacinta Akoth, mama wa watoto wawili mwenye umri wa miaka 32 kutoka Kibera, makazi yasiyo rasmi makubwa zaidi ya Nairobi, kifua kikuu (TB) sio tu ugonjwa-ni mwizi asiyechoka. Ilimpokonya mumewe mwaka jana, ikamwacha akipambana na maambukizi, na sasa inatishia watoto wake.
"Mume wangu alipougua, tulifikiri ni kikohozi kibaya," anaiambia TRT Afrika, sauti yake ikitetemeka. Kufikia wakati waligundua TB, walikuwa wamechelewa. Sasa, niko kwenye matibabu, lakini kliniki mara nyingi hukosa dawa. Nitaishi vipi ikiwa msaada umekauka?"
Kisa cha Jacinta kimetapakaa barani Afrika, ambapo TB inasalia kuwa ugonjwa hatari zaidi wa kuambukiza, unaodai zaidi ya watu milioni 1 duniani kote kila mwaka. Katika Siku ya Kifua Kikuu Duniani iliyoadhimishwa Machi 24, Shirika la Afya Duniani (WHO) lilitoa wito wa dharura wa kuongezwa kwa fedha ili kulinda huduma za TB-njia ya kuokoa mamilioni ya watu.
Janga la ukosefu ufadhili
Juhudi za kimataifa zimeokoa maisha ya watu milioni 79 tangu 2000, lakini upunguzaji wa ufadhili wa ghafla sasa unahatarisha kurudisha nyuma maendeleo ya miongo kadhaa. Kipi kigumu zaidi? Afrika, nyumbani kwa nchi tisa kati ya 30 zenye mzigo mkubwa wa TB duniani.
Nchini Afrika Kusini, ambapo aina za TB zinazostahimili dawa zinaongezeka, muuguzi Thandiwe Ndlovu anafanya kazi katika kliniki iliyozidiwa huko Johannesburg.
“Kila siku naona wagonjwa wanarudishwa nyuma kwa sababu tunakosa vipimo au dawa,” anasema. "Watu wanarudi wagonjwa zaidi, wakiwaambukiza wengine. Tunapigana vita bila risasi."
Ripoti za awali za WHO zinafichua kuwa nchi 27 zinakabiliwa na matatizo makubwa ya huduma ya TB, huku Afrika ikibeba mzigo mkubwa. Wahudumu muhimu wa afya wako katika uhaba mkubwa wa huduma, na hivyo kuwalemaza wale wanaohitaji zaidi. Mifumo ya uchunguzi inaporomoka katika maeneo mengi, na kusababisha ucheleweshaji hatari katika kugundua visa vipya.
Wakati kuvunjika kwa mirija ya usambazaji wa dawa kunawaacha wagonjwa wengi bila kutibiwa, na kuruhusu ugonjwa huo kuenea bila kudhibitiwa. Kushindwa huku kwa utaratibu kunaweka maisha katika hatari na kurudisha nyuma miaka ya mafanikio yaliyopatikana kwa bidii katika mapambano dhidi ya TB.
Kukomesha TB
Nchini Nigeria, ambapo mtu mmoja hufariki kwa TB kila baada ya dakika 10, mhudumu wa afya ya jamii Sadiq Mohammed huona hali hiyo kila siku.
"Tulizoea kutafuta kesi katika maeneo ya vijijini," anaiambia TRT Afrika. "Sasa, bila mafuta ya baiskeli za mawasiliano na vifaa vichache vya majaribio, visa vingi vinatupita bila kugunduliwa."
Chini ya mada "Ndiyo! Tunaweza Kukomesha Kifua Kikuu", kampeni ya WHO 2025 inadai hatua za haraka na uwajibikaji.
"Mafanikio ambayo tumepata yako hatarini," anaonya Dk. Tedros Adhanom Ghebreyesus, Mkurugenzi Mkuu wa WHO. "Lakini hatuwezi kuachana na ahadi zilizotolewa kukomesha TB. Tunahitaji ubunifu, uwekezaji na utashi wa kisiasa."
Takwimu, hata hivyo, zinaonyesha ukweli wa kushangaza. Ni asilimia 26 tu ya dola bilioni 22 za Kimarekani zinazohitajika kila mwaka kwa ajili ya huduma ya TB zilizopo kwa sasa. Wakati huo huo, utafiti wa TB unapokea moja tu ya tano ya shabaha yake ya ufadhili inayohitajika, na hivyo kuchelewesha sana maendeleo ya chanjo na matibabu mapya.
"Kila dola inayotumika kwa TB inaleta dola 43 katika mapato ya kiuchumi," anasema Dk. Tereza Kasaeva, Mkurugenzi wa Mpango wa TB wa WHO. "Hii sio afya tu, ni kuishi."
‘Hatua za dharura’
Ikikabiliana na mzozo huu, WHO na Kikosi Kazi cha Mashirika ya Kiraia kuhusu Kifua Kikuu walitoa taarifa ya pamoja na matakwa ya dharura, wakitaka hatua za dharura zichukuliwe kurejesha huduma za TB na kuonya kwamba ucheleweshaji utagharimu maisha.
Taarifa hiyo ilisisitiza haja ya ufadhili endelevu ili kuzuia mapengo hatari ya matibabu ambayo yanaweza kuchochea upinzani wa dawa. Pia ilisukuma kuwepo kwa mifumo imara ya afya ambayo inaunganisha kikamilifu huduma ya TB na mapafu, ikisema kuwa mbinu zilizogawanyika zinadhoofisha maendeleo.
Nchini Zambia, mwanaharakati Lily Nyambe anajua mambo. Baada ya kupoteza dada yake kutokana na TB, sasa anaongoza kampeni za uhamasishaji wa jamii.
"Serikali lazima zichukue hatua," anasisitiza. "Tunahitaji kliniki, sio kupunguzwa. Tunahitaji dawa, sio visingizio."
Kuungana kupiga vita TB
Mwongozo mpya wa WHO unasukuma kujumuisha huduma za TB katika mifumo ya afya ya msingi, kushughulikia uhusiano na VVU, utapiamlo, na uchafuzi wa hewa.
Bila uwekezaji wa haraka, TB inaweza kuchukua nafasi yake mbaya - na mamilioni, kama Jacinta, hawawezi kupata nafasi ya pili.
Kwa Jacinta mjini Nairobi, ombi ni rahisi: "Usitusahau. TB bado iko hapa, bado inaua. Lakini kama ulimwengu utachukua hatua sasa, tunaweza kuimaliza."
