"Ars gratia artis" digän latin äyteme bar, ul "sängat sängat öçen" digänne aňlata. Bu sängatneň nindi dä bulsa maqsatqa xezmät itärgä tieş tügelegen aňlata; aní barı maturlígı öçen genä yaratırga mömkin.

Läkin sängatneň yugarıraq maqsatı barmı? Sängatkärlar bezneň dönyání ber qıllı qaläm belän yaxşıraq urınga äyländerä alamı? Tikşerenüçelär törkeme bu soraularnı öyränergä qarar qıldı.

2019 elda tikşerenüçelär törkeme sängat kürgäzmäläre keşelärneň mönäsäbätlärendä häm üz-üzlären totışlarında üzgäreşlärgä kierä alamı ikänen açıqlarga tırıştı. Ayırım alganda, alar sängat keşelärne qaçaqlar belän märxämätleräk häm aňlauçanraq itä alamı ikänen belergä telädelär.

Vena universitetı Avstriyadäge Dom muzeyında "Yaraňnı miňa kürsät" digän kürgäzmägä nigezlänep tikşerenü ütkärde, ul 2018 eldan 2019 elga qädär dawam itte.

Kürgäzmä yaralarnıň sängati kürsäteleşenä yünälderelgän ide. Yaralar fizik, psixologik yäki social-säyasi bulırga mömkin ide. Sängat äsärläre törle çorlarnı häm stilläre üz eçenä aldı, härberese keşe zäğıyfləgen tikşerde. Här sängat äsäre yaralar temasına törleçä yaqın kilde. Qayberläre sängatkärlärneň üz tännäreneň zäğıyfləgen simvollaştırsa, başqaları kinderneň fizik kiselüen kürsätte.

Kuratorlar kürgäzmäneň qarauçılarnı keşelärneň näzeklege häm zäğıyflege turında uylanırga etärüen telädelär.

Ayıruça yaralar teması qaçaqlar häm sıyınu ezläüçelärneň täcribälären qarap ütkändä tirän yaňğıray. Alarnıň här yarası ber tarix söyli — bu kürgän köç-zolımnıň fizik ezläre yäki ayırılu häm yugaltunıň emotional travmaları bulsın. Bu yaralar tändäge ğadi bilgelär genä tügel; alar küz aldına kiterep bulmaslıq qıyınlıqlar qarşında nıq toru häm isän qalunıň çağılışı.

Qaçaqlar öçen küçep kitü yulı yış qına tirän zäğıyflek mizgelläre belän bilgelänä. Balasın keçkenä köymädä, berqayçan da belmägän cirgä taba, isän qalu bilgesez, läkin hiç yuğında mömkin bulgan cirgä alıp bara torğan ananı küz aldına kiteregez. Alarnıň tuğan ilendä suğış häm köç-zolım köndälek tormışların cimerä. Şağıyrä Warsan Shire berwaqıt äytkän: "Su qorı cirdän qurqınıçsızraq bulmasa, berkem dä balaların köymägä utırtmıy".

Alarnıň säfäre barı tik isän qalu turında ğına tügel; bu yış qına räximsez küringän dönyada abruynı kire qaytaru turında. Migrantlarnıň xikäyälären qabul itep häm sängat aşa alarnıň yaraların tanığanda, bez büleneşlärne ciňä alırlıq häm märxämätleräk dönya tözi alırlıq berläşü xise tärbiyalibez.

Şulay itep, keşelär Venadağı galereyagä kergändä, tikşerenüçelär alarnı tuqtatıp, buşlay bilet öçen tikşerenüdä qatnaşırğa riza buluları turında soradılar. Alar kilüçelärgä empatiya turında üz uyları häm xisläre turında xäbär itü genä kiräklegen äyttelär. Testlaşırğa riza bulğannar kürgäzmägä qädär ber tapqır häm annan soň ber tapqır sorau alındı.

Häm alar tapqan närsä ömetle ide — kilüçelär zurrak empatiya häm üz illärenda qaçaqlarnı qabul itärgä äzer buluların xäbär ittelär.

Kilüçelärgä sängatneň bu uňay täesirien açıqlağaç, tikşerenüçelär tağın soraular birergä qarar qıldılar: Bu täesirlär dawam itärme? Häm ägär şulay bulsa, küpme waqıt? Şulay itep alar ikenče tikşerenü ütkärdelär.

Tikşerenü törkeme 41 kilüçedän torğan ikenče törkem cıydı. Alardan kesä telefonnarına quşımta urnaştırıp, här kön üz uyları häm ğamälläre turında xäbär itü sorala ide. Quşımta näticäläre ike atna däwamında küzätelde — kürgäzmägä qädär ber atna häm annan soň ber atna.

Tikşerenüçelär kürgäzmägä qädärge atnanıň xisapların kürgäzmädän soňğı atna belän çağıştırğanda, berniçä täesirne açıqladılar. Kürgäzmädän soňğı könnärdä keşelär empatiya belän bäyle berniçä sorauda üseş kürsättelär. Dimäk, kürgäzmäne qarağannan soň da atnalar ütkäç, sängat keşelärne ber-bersenä qarata empatiyaleräk itüne dawam itkän kebek!

Bu tikşerenü Psychology of Aesthetics, Creativity, and the Arts jurnalında "Sängatneň täesire küpme waqıt dawam itä?" digän isem belän basılıp çıqtı.

Bu tikşerenüneň açışları bügen ayıruça aktual. Böten dönyada, ayıruça Evropada üsep kilüçe migrantlarğa qarşı xislär arasında, sıyınu ezläüçelär häm möselmannar nativist törkemnärneň artıp kilüçe höcümnärenä tap bulalar.

Bu xislär belän köräşü dialog häm empatiyane üsterüne, migrantlarnıň cämğıyätkä alıp kilgän uňay öleşlären assızıqlaunı häm yalğan mäğlümat belän köräşüne taläp itä.

Ğasırlar buy sängatkärlar häm kuratorlar social mäsäläläre çişü öçen üz eşlären qullanğannar. Bu tikşerenü sängatneň uňay social mönäsäbätlärne qızıqsındırudağı möhim rolen aça.

Bügen sängat barı tik küňel açu öçen genä tügel, sälamätlek, öyränü häm iminlek öçen qoral bularaq ta bäyälänä. Bu tikşerenügä qädär sängatneň bezgä täesire turında bik az çın mäğlümat bar ide. Şuňa kürä monday tikşerenülär keşelärneň social çaqırışlarğa cawapların niçek üzgärtä aluıbız turında möhim fikerlär birä ala.

Bez monı inde ğamäldä küräbez! 2024 elğı Veneciya biennalesı "Çit illär härkayda" teması belän immigraciya turında küp fiker alışular kiterep çığardı. Kürgäzmä törle çığışlı keşelärneň törle xikäyälären häm küzallauların kürsätüne maqsat itep quydı.

Sängat üze genä ksenofobiyane beterä almasa da, ul empatiya häm aňlaunı üsterüdä köçle qoral bula ala. Kiläse tapqır galereya yäki muzeygä barğanda isegezdä totığız: sez qarağan sängat sezneň yöräkkä häm aqılığızğa berqayçan da uylamağan yullar belän täesir itä ala.

Bu epizod öçen şuşı. Tıňlağanığız öçen räxmät, häm kiläse oçraşqanğa qädär märxämätle häm mäğlümatle bulığız! Bu podkast Melis Alemdarnıň TRT World öçen yazğan mäqaläseneň yaraqlıştırılğan variantı ide.