Washington, DC —

Smitson institutı yaqınça ike gasır buyı Amerika tarixınıñ xäzinäse, sänğat, mädäniyät häm fän çığanağı bulıp tora. Läkin xäzer ul säyäsi ğawğa urtasında qaldı.

İİlbaşı Donal’d Tramp “separatist bäxäslärgä yul açuçı añlatu” bularaq bäyälänüçe êksponatlarnı qabat tärtipkä salunı taläp itüçe qarar imzaladı. Bu adım 178 yıllıq institutnı Trampnıñ “uyanğan ideologiyä” dip atağan prośessqa qarşı alıp baruçı tağın da kiñ suğışınıñ nişanına quya.   

Yaña qarar qısalarında, ilbaşı urınbasarı JD Vêns idaräneñ Smitson mileklärennän, yäğ’ni 21 muzey, 21 kitapxanä, 14 tikşerenü häm belem birü üzäge belän Milli zoologiyä baqçasınnan kiräksez ideologik täêsir bularaq kürelgän närsälärne çistratu tırışlıqlarına citäkçelek itäçäk.   

Şulay uq, êçke êşlär ministrı Dug Burgum 2020 yıldan birle alınğan yäisä üzgärtelgän cämäğat’çelek häykälläre, memoriallar häm istälekle urınnarnı barlaw häm tözekländerü êşlären başqarırğa tieş.

Trampnıñ süzlärenä qarağanda, bu färmannıñ maqsatı "Amerika tarixın yalğış tözätüne" buldırmaw.

Qarar "Amerika tarixındağı çınbarlıq häm ayıq aqılnı kire qaytaru" dip atala häm ul, bigräk tä, Milli afroamerikalı tarix häm mädäniyät muzeyına turıdan-turı täêsir itä. Tramp süzlärenä qarağanda, bu muzey "aq mädäniyät" êlementları bularaq tırışlıq häm ğailä qıymmätlären taswirlıy.

Tağın da kiñräk mädäni köräş

Tramp tizdän açılırğa tiyeşle Smitson Amerika xatın-qızları tarixı muzeyın da tänqıyt’läde häm anıñ “xatın-qız sportlarında yarışqan ir-at sportçılarnıñ uñışların qotlawnı” maqsat itep quyuın äytte.

Här yıl 30 millionnan artıq ziyärätçe cälep itüçe häm 1 milliard dollardan artıq byudjet belän êşläwçe Smitson älegä bü külämle qararğa cawap qaytarmadı. Tik bu ğadättän tış adım Amerikanıñ tarixın kem söyläyäçäge häm niçek söyläyäçäge nisbätennän mädäni suğışqa qabat oçqın östäde.

Konservatorlar bu qararnıñ ilneñ aldınğı tarixi oyışmalarında yıllar buyı däwam itkän liberal qaraşnı tözätäçägen alğa sörä.

“Uyanu mädäniyätı”n açıqlawğa iğ’tibar cälep itüçe “Böyek uyanu” konservativ xristian podkastın alıp baruçı Djoş Dous Smitson institutınıñ amerikalılar tarixnı niçek qabul itülärenä yoğıntı yasawın tanıdı, tik anı täq’ditr itü ısulın oşatmawın belderde.

“Milli tarixıbıznı tözätü wazıyfası başqaruçı oyışmada sulçı kön üzäge bulmasqa tiyeş”,-dide ul “X”tağı ber yazmasında.

Belgeçlär Smitson östendäge bu köräşneñ Trampnıñ tağın da kiñ mädäni höcümeneñ ber öleşe buluın äytä. Ğıynvar ayında Aq Yortnı kire aluınnan birle Tramp mäğarif, media häm sänğat’tä sulçı xakimiyät bularaq kürüçe här närsägä qarşı kampaniyäsen tizlätte.

Tramp küptän tügel Kennedi Üzägen üz kontrolenä aldı, anı "bik liberal" dip atadı. Xäzer ul ilneñ başqalasın üzgärtü maqsatın quya.

Federal’ tıqşınu

“Bik baçar idarä itelgän Vaşingtonnı üz qulıbızğa alaçaqbız, çistartaçaqbız, yañartaçaqbız häm başqalabıznı qabat töziyäçäkbez; şulay itep, ul monnan soñ üterü häm cinayät’ oyası buludan tuqtayaçaq”,-dide Tramp uzğan yıl saylaw kampaniyäse waqıtında. Bu yullamanı, qarar imzalanğannan soñ, Aq Yort qabat “X”ta urtaqlaştı.   

Bu wäzğıyät’neñ näticäläre zur. Vaşingtonda yaqınça 700 meñ keşe yäşi - kübese demokratlar - häm bu keşelärneñ Kongressta tawış xoquqına iyä wäkilläre yuq.

Amerika başqalasınıñ üz êşlären üze idarä itüenä qaramastan Kongress cirle qararlarnı ğamäldän çığaru wäqalätenä iyä. Cömhüriyätçelär kontrol’ne üz qullarında totqanğa kürä Tramp başqalada turıdan federal’ köç qullanu belän yanadı.  

İnde xäzerdän ük şähär wäqalätleläre qayber kompromisslarğa bardı: öysezlärneñ lager’ları beterelüe häm "Black Lives Matter" (Qara tänlelärneñ tormışı qıymmätkä iyä) divar räseme sörtelüe şular arasında.

Tağın da zurraq köräş

Tik Smitson köräşe başqa. Bu şähär idaräse yäisä cinayät’çelekkä qarşı tügel - turıdan-turı tarixqa bäyle.

Cömhüriyätçe milli komitetnıñ êlekkege räise häm Mêrilandnıñ êlekkege viśe-gubernatorı Maykl Stil süz yäşermi häm Trampnıñ axırğı qararın härkem öçen sawlıqsız adım dip bäyäli. “Bügen Tramp tağın ber qarar imzaladı, bu yulı tarixnı qabat yazarğa teli häm Smitsonnıñ separatist, ıruğçı ideologiyäneñ täêsirendä buluın alğa sörä”,-dide ul.

“Qollıq häm Amerikanıñ cirle xalqınıñ yuq itelüe turında söyläşergä teliseñme? Bu ideologiyä tügel - bu çınbarlıq”.

Trampnıñ qararına kürä, maqsat şundıy: “Smitson institutın layıqlı urınına, ilham qaynağı häm Amerika böyeklegeneñ simvolı bularaq kire qaytaru - yäş’ aqıllarnıñ zıyal köçenä yalqın östäw, Amerika tarixın häm innovaśiyäneñ baylığın maqtaw häm barlıq amerikalılarnıñ yöräklärenä ğorurlıq östäw”.

Xäzergä Smitson êndäşmi. Tik zur neoklassik binalarnıñ êçendäge tikşerenü üzäkläre häm kuratorlar belän tarixçılar arasındağı yullamalar açıq: Amerika tarixın qabat yazu bälki dä äle genä başlandı.