Na Charles Mgbolu na Millicent Akeyo

Kwa zaidi ya watu bilioni moja barani Afrika, maandalizi ya chakula mara nyingi yanahusisha kupika juu ya moto wa wazi au majiko yanayotoa moshi, hali inayosababisha kuvuta hewa yenye sumu ambayo huathiri afya yao kwa muda mrefu.

Jikoni, ambalo kwa kawaida ni moyo wa nyumba, linageuka kuwa hatari kwa afya. Ni tishio la kimya ambalo mara nyingi halitambuliki hadi hali mbaya zaidi itokee.

Takwimu zinaonyesha hali hii. Familia nne kati ya tano barani Afrika bado zinatumia nishati chafu kama kuni, mkaa au samadi kupikia, kwa mujibu wa ripoti iliyochapishwa na Shirika la Kimataifa la Nishati (IEA) katikati ya Julai.

Utafiti huo, unaoitwa 'Universal Access to Clean Cooking in Africa,' unasema kuwa mbinu hizi za kupikia zinachangia zaidi ya vifo vya mapema 800,000 kila mwaka vinavyotokana na uchafuzi wa hewa majumbani. Wanawake na watoto ndio waathirika wakuu.

Zaidi ya mgogoro wa kiafya, mzigo huu pia ni wa kimazingira na kiuchumi, na umekuwa mgumu kutatua.

Hata hivyo, ripoti ya IEA inapendekeza kuwa hali hii si lazima iwe ukweli wa Afrika milele.

Inasema kuwa nchi za Afrika zinaweza kufunga pengo moja kubwa zaidi la nishati na maendeleo barani humo ndani ya miaka 15 tu – ikiwa zitafuata maendeleo yaliyopatikana katika uchumi mwingine unaoendelea ambao ulikumbana na tatizo hili.

"Tukifanikiwa kubadili suluhisho la kupikia safi, bila shaka faida zitakuwa ni kupunguza uzalishaji wa hewa chafu, jambo ambalo ni muhimu kwa nchi nyingi barani Afrika, na kuokoa bayoanuwai ya bara kwa kupunguza ukataji miti kwa ajili ya kuni," anasema Syrine El Abed, meneja wa programu ya IEA kwa Afrika Mashariki na Kati, akizungumza na TRT Afrika.

Kuchora changamoto

Ripoti hiyo inaonyesha ramani ya kina ya miundombinu safi ya kupikia katika Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara, pamoja na tathmini ya gharama na upatikanaji wa kila suluhisho hadi kiwango cha kilomita za mraba.

Inafuatilia matokeo ya Mkutano wa Kupikia Safi Afrika, uliofanyika Mei 2024 huko Paris na IEA na washirika wake. Mkutano huo ulivutia ahadi za zaidi ya dola bilioni 2.2 kutoka sekta ya umma na binafsi.

Kwa mujibu wa ripoti hiyo, zaidi ya dola milioni 470 kati ya ahadi hizo tayari zimetolewa.

"Matamko yetu yamewezesha mtazamo wa pamoja kuhusu tatizo fulani. Pia tunalenga kuhakikisha kuwa watu ambao wataathiriwa zaidi na mabadiliko haya ya kupikia safi hawabebi gharama zisizo za lazima," anasema Kamishna wa Umoja wa Afrika wa miundombinu na nishati, Lerato Mataboge, akizungumza na TRT Afrika.

Umoja wa Afrika uliandaa mkutano huko Dar es Salaam, Tanzania, mwaka 2024, ambapo viongozi wa nchi za Afrika walitoa ahadi thabiti ya kuhakikisha mabadiliko ya nishati safi barani Afrika kwa lengo la kuwapatia watu milioni 300 nishati safi kufikia mwaka 2030 chini ya kile kinachojulikana kama Azimio la Nishati la Dar es Salaam.

Katika Mkutano wa Nishati Afrika, uliofanyika kwa msaada wa Benki ya Maendeleo ya Afrika, viongozi walijitolea kubadilisha sekta ya nishati kwa msaada wa zaidi ya dola bilioni 50 kutoka kwa washirika wa kimataifa.

Hatari za kimazingira

Ripoti ya IEA inaonya kuwa "hatari za kimazingira ni kubwa," ikibainisha kuwa ukataji miti kwa ajili ya kuni na mkaa unaharakisha ukataji wa misitu na kutishia bayoanuwai barani kote.

Habari njema ni kwamba mabadiliko yanaonekana.

"Baadhi ya nchi zimechukua hatua sahihi kwa kuweka sera zinazopiga marufuku ukataji miti kwa ajili ya kuni…. Bila shaka, bado kuna kazi ya kufanywa katika utekelezaji na kuhakikisha sera hizi zinapanuliwa hadi nchi nyingine," anasema El Abed.

Ramani ya IEA inaonyesha faida kubwa za kufanikisha upatikanaji wa kupikia safi kwa wote. Zaidi ya vifo vya mapema milioni 4.7 vinaweza kuepukwa kwa jumla kati ya sasa na mwaka 2040 barani Afrika.

Mpango huo unatarajia watu milioni 80 kupata suluhisho la kupikia safi kila mwaka barani kote, hatua ambayo ni mara saba zaidi ya kasi ya sasa.

Kwa wanawake na wasichana, faida zinakwenda zaidi ya afya. Wanaweza kuokoa takriban saa mbili kwa siku, wakipata muda wa elimu na kazi. Muda unaookolewa unalingana na jumla ya muda wa kazi wa kila mwaka wa nguvu kazi yote ya Brazil leo.

Athari za kiuchumi pia zitakuwa kubwa: ajira mpya za kudumu 460,000 zinaweza kuundwa katika mnyororo wa thamani wa kupikia safi, hasa katika usambazaji wa mafuta, huduma za rejareja na matengenezo ya vifaa. Hii inalingana na idadi ya wafanyakazi wa huduma za umeme barani Afrika, kwa mujibu wa IEA.

Mipango ya uwekezaji

Mabadiliko haya yanakuja na gharama ya dola bilioni 37 kwa uwekezaji wa jumla hadi mwaka 2040, sawa na takriban dola bilioni 2 kwa mwaka, au chini ya asilimia 0.1 ya kile dunia inawekeza kila mwaka katika nishati.

"Hii inajumuisha gharama za awali za vifaa vya nyumbani kama majiko, mitungi ya mafuta, na mitambo, pamoja na miundombinu inayowezesha kama mitandao ya usambazaji wa mafuta, vituo vya kuhifadhi na maboresho ya gridi ya umeme," inasema ripoti ya IEA.

Jambo muhimu, kwa mujibu wa Mataboge, ni uratibu. "Tunapaswa kupata mwelekeo na makubaliano miongoni mwetu ambayo yatatusaidia kuwa na mikakati ya nchi moja moja ya kukabiliana na changamoto, kwa sababu nchi tofauti zitakuwa na suluhisho tofauti," anasema akizungumza na TRT Afrika.