ABŞ prezidenti Donald Trampın Ermənistan və Azərbaycan liderlərini Vaşinqtona böyük sülh sammitinə dəvət etməsi ilə Ağ Evdə tarixi bir an yaşandı. Elə görünür bu sammit nəhayət Sovet İttifaqının dağılmasından sonra davam edən ən uzun münaqişələrdən birinə son qoydu.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Ermənistanın Baş naziri Nikol Paşinyan ABŞ-la yeni strateji sazişlər imzaladıqdan sonra ölkələr arasında onilliklərlə davam edən mübahisələrin sülh yolu ilə həll olunacağına inanılan birgə bəyannaməni təsdiqlədilər.
Sülhə gedən bu yolun iki əsas elementi tərəflərin heç bir ərazi iddiası olmadan bir-birinin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərini tanıması və Ermənistanın cənubundan keçən dar bir zolaq vasitəsilə Azərbaycanın eksklavı olan Naxçıvanla birləşdirən tranzit marşrutunun yaradılmasıdır.
“Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu” adlanan sənəd (TRIPP) adlanacaq bu dəhliz 99 il ərzində ABŞ-ın dəstəklədiyi biznes konsorsiumu tərəfindən idarə olunacaq.
Bu regionda nəqliyyat dəhlizi ideyası yeni deyil. Belə bir marşrut onilliklər ərzində müxtəlif formalarda mövcud olub, lakin Ermənistan 1990-cı illərdə onun istifadəsinə mane olub.
İkinci Qarabağ Müharibəsindən sonra Zəngəzur dəhlizi kimi ideya yenidən gündəmə gəlsə də, cüzi irəliləyiş əldə olunmadı.
Lakin adından asılı olmayaraq, dəhlizin yaradılması bütün tərəflərin maraqlarına xidmət edəcəyindən heç kəs bundan şikayətçi deyil.
Türkiyənin qazancları
Azərbaycanla Ermənistan arasında normallaşma prosesinin Türkiyə üçün iki əsas geosiyasi təsiri var. Birincisi, Türkiyəni Avrasiyanın ürəyi ilə birləşdirən daha davamlı nəqliyyat marşrutunun mümkünlüyü.
Türkiyənin hazırkı prioritet marşrutu Gürcüstandan keçərək Azərbaycana, oradan isə Xəzər dənizindən keçərək Orta Asiyaya uzanır.
Bu marşrut Türkiyənin regional nəqliyyat qovşağı kimi rolunu möhkəmləndirmiş sınaqdan keçmiş marşrutdur. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu, Bakı-Tbilisi-Ceyhan dəmir yolu və Cənub Qaz Dəhlizi kimi enerji boru kəmərləri Türkiyənin dünya bazarlarına qoşulmasında mərkəzi rol oynayır.
TRIPP bu qurulmuş marşrutlarla rəqabət aparmaq üçün deyil, onları tamamlamaq üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Naxçıvandan, Ermənistandan, daha sonra isə Azərbaycandan keçən ikinci marşrutun əlavə edilməsi, regional qeyri-sabitlik və ya geosiyasi hadisələr səbəbindən Gürcüstan dəhlizində fasilələr yaranarsa, kommersiya istifadəsi üçün alternativ olacaq və Türkiyənin şərq istiqamətində ticarətinin təhlükəsizliyini təmin edəcək.
Bundan başqa, bu dəhliz Türkiyəni Avrasiyadakı digər türk dövlətləri ilə birbaşa tranzit və kommunikasiya əlaqəsi ilə təmin edəcək.
Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) çərçivəsində daha sıx inteqrasiyaya imkan verəcək bu təşəbbüs genişmiqyaslı geosiyasi uğuru ifadə edir.
2009-cu ildə Türk Şurası adı ilə yaradılmış TDT Avrasiyadakı etnik türk olan dövlətləri arasında ortaq mədəni, tarixi və dil əlaqələrini dərinləşdirmək, iqtisadi və ticari əlaqələri inkişaf etdirmək məqsədi daşıyır.
İkincisi, İrəvanla Bakı arasında normallaşma Türkiyə ilə Ermənistan arasında normallaşma üçün daha çox siyasi sahə yaradır.
Türkiyə ilə Ermənistan arasında son illərdə münasibətlərdə ciddi çətinliklər yaşanıb. 1991-ci ildə Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Ermənistanın müstəqilliyini tanıyan ilk ölkələrdən biri Türkiyə olsa da, 1990-cı illərin əvvəllərində Ermənistanın Azərbaycana təcavüzündən sonra münasibətlər sürətlə pisləşdi.
1993-cü ildə Türkiyə BMT Təhlükəsizlik Şurasının Ermənistan silahlı qüvvələrinin münaqişə zamanı işğal etdikləri Azərbaycanın Kəlbəcər rayonundan çıxarılmasını tələb edən qətnaməsinə birgə dəstəyini təklif etdi.
Həmin ilin sonunda iki ölkə arasında diplomatik əlaqələr kəsildi və Türkiyə Ermənistanla sərhədini bağladı. O vaxtdan bəri Türkiyə-Ermənistan diplomatik qarşılıqlı əlaqələri iki addım irəli, bir addım geri çəkildi.
Azərbaycan 2023-cü ilin sentyabrında bütün ərazilərini azad etməzdən əvvəl 1990-cı illərdə İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı Ermənistanın işğal etdiyi ərazilərin böyük bir hissəsini 2020-ci ildə geri qaytardı.
Kəlbəcərin 2020-ci ilin noyabrında Azərbaycanın nəzarətinə qayıtması ilə bir çoxları bunun Türkiyə ilə Ermənistan arasında diplomatik münasibətlərin yenilənməsi üçün bir fürsət olub-olmayacağı ilə maraqlanırdı.
Lakin Ankara Kəlbəcər məsələsindən əlavə, İrəvanla həqiqi danışıqların yalnız Ermənistan və Azərbaycan münasibətlərini normallaşdırıb sülh sazişi imzaladıqları təqdirdə baş tuta biləcəyini davamlı olaraq müdafiə etdi.
İndi sülh sazişinin ratifikasiyası prosesi davam edərkən Türkiyə-Ermənistan münasibətləri üçün yeni imkanlar yarana bilər.
Ümumi baxış
Qeyd etmək lazımdır ki, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinin normallaşmasının faydaları təkcə Ankara və Bakı ilə məhdudlaşmır. Bu vəziyyət İrəvana da sərf edir.
Kasıb ölkə olan Ermənistan 35 ilə yaxındır davam edən Qarabağ münaqişəsi səbəbindən regionun bir çox böyük enerji və nəqliyyat infrastruktur layihələrindən kənarda qalıb.
Bunun nəticəsində Ermənistanın nə qədər xarici sərmayə itirdiyini dəqiq hesablamaq çətin olsa da, bu həll olunmamış münaqişə səbəbindən milyardlarla dollarlıq potensial layihələrdən yan keçdiyini söyləmək olar.
Üfüqdə sülh olduğu halda, Ermənistan qonşuları ilə normal münasibətləri davam etdirə və bununla da yeni enerji və ticarət infrastrukturu təşəbbüslərində iştirak edə biləcək.
Zamanla bu, Ermənistan iqtisadiyyatına xeyli fayda verə bilər.
Türkiyə üçün Azərbaycan-Ermənistan sülh sazişi təkcə yeni infrastruktur layihələrini deyil, həm də Cənubi Qafqazla sabitliyi, iqtisadi artımı və regional əlaqəni təşviq edən daha sıx əməkdaşlığı inkişaf etdirmək imkanı mənasını daşıyır.
Mövcud tranzit dəhlizlərini tamamlamaqla, Ermənistanla normallaşma qapısını açmaqla və türk dünyası ilə əlaqələrini əvvəlkindən daha çox gücləndirməklə Türkiyə Cənubi Qafqazda əməkdaşlığın münaqişəni əvəz etdiyi və ortaq rifahın davamlı sülhün təməlinə çevrildiyi yeni dövrün başlamasına kömək edə bilər.
