1916-cı il aprelin 29-da Dəclə çayının bulanıq bir döngəsində yorğun və təhqir edilən Osmanlı ordusu Britaniya ordusuna tarixinin ən heyrətamiz məğlubiyyətlərindən birini yaşatdı. İraqın Qut-ül Amarə şəhərinin 147 günlük ağır mühasirəsindən sonra 13-ü general və 481-i zabit daxil olmaqla 13.000-dən çox ingilis əsgəri Osmanlı ordusuna təslim oldu.

109 il sonra türk akademiklər Qut şəhərinin yalnız bir döyüş meydanı kimi deyil, tənəzzülə uğradığı düşünülən bir imperiyada müqavimət, şərəf və inancın simvolu kimi xatırlanmasına çağırırlar.

Pamukkale Universitetində vəzifəli tarixşünas və akademik Prof. Doktor Durmuş Akalın "TRT World" telekanalına verdiyi müsahibədə Qut-ül Amarəni qeyri-mümkün kimi görünənin mümkün olduğu bir döyüş olaraq qiymətləndirərək, "Yenilməz kimi görünənlər üstün silahlarla deyil, qətiyyət və imanla məğlub oldular. Osmanlı əsgəri təkcə tüfəngi ilə deyil, ruhu ilə də döyüşdü" deyib.

Dünyanın Qərbin nəzarətində olduğu bir dövr

Qut müharibəsinin əhəmiyyətini anlamaq üçün ilk növbədə 1914-cü ilin geosiyasi xəritəsini nəzərdən keçirmək lazımdır. Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda dünyanın 84%-i Qərb müstəmləkələrinin işğalı altında idi. Bunların çoxu dövrün şəksiz super gücü olan Britaniya İmperiyasının nəzarətindəydi.

Araşdırmaçı Memiş Okuyucu "Arxa planı başa düşməliyik; Qərb, xüsusən də İngiltərə, dünyanın çox hissəsini işğal etmişdi. Müasir Qərbin rifahı Şərqdən alınan istismara, qana və gözyaşına borcludur" deyib.

Böyük Britaniyanın artan mənfəətləri təkcə siyasi sahə ilə məhdud qalmayıb, sənaye sahəsində də özünü büruzə veririb. “Qara qızıl” kimi tanınan neft imperiya strategiyasının əvəzsiz elementinə çevrilmişdi. Osmanlı Yaxın Şərqi, xüsusilə İraq bölgəsi əhəmiyyətli bir hədəf olaraq ortaya çıxmışdır.

"TRT World" telekanalına açıqlama verən Memiş Okuyucu Böyük Britaniyanın əsas məqsədinin Osmanlı imperiyası ilə ittifaq qurmaq deyil, imperiyanın siyasi birliyini zəiflətmək və Yaxın Şərqdə neftlə zəngin bölgələrə nəzarəti ələ keçirmək olduğunu bildirib. O, həmçinin deyib ki, Qərb ölkələri Osmanlıl imperiyasını ortaq olaraq deyil, bölünmüş, tərksilah edilmiş və silinmiş kimi görmək istəyirdilər.

Osmanlı İmperiyasının müqavimət iradəsi

Lakin illərlə davam edən müharibələrdən yorulmuş Osmanlı ordusu yenə də öz gücünü qoruyub saxlamışdır.

Süleyman Askeri bəy, Saqqallı Nureddin Paşa, Əli İhsan Sabis Paşa və Halil Kut Paşa kimi komandirlər Britaniyanın irəliləyişini dayandırmaq üçün hərbi qüvvələri bir araya gətiriblər. Onları Bağdadın 24 kilometr cənubundakı Salman-i Pakda dayandırdıqdan sonra, Osmanlılar düşməni cənuba itələyərək Qut-ül Amarəda tələyə salıblar.

“Türk əsgəri yalnız əmrlərlə deyil, bir missiya hissi ilə döyüşürdü. O, yalnız ərazini deyil, şərəfi, suverenliyi və tarixi müdafiə etdiyini bilirdi”, -deyə Memiş Okuyucu əlavə edib

1915-ci il dekabrın 27-də Qut mühasirəsi başlayıb. Beş ay ərzində Osmanlı qoşunları şəhəri mühasirədə saxlayıb, ingilislərin piyada, buxarlı gəmi və hətta hava yolu ilə yardım təşəbbüsünün qarşısını almışdır.

“Bizim rüşvətə ehtiyacımız yoxdur”

İngilis qüvvələri aclıqdan əziyyət çəkdiyindən, onların komandiri general Taunşend danışıqlar aparmaq istəyib. Əvvəlcə təhlükəsiz keçid üçün bir milyon ingilis qızıl funt təklif edib. Daha sonra o, bu məbləği iki dəfə artırıb. Ancaq bütün təkliflər rədd edilib.

Yardım səyləri uğursuzluğa düçar olanda və təchizat tükəndikdə ingilislər öz sursat ehtiyatlarını partladıblar. 29 aprel 1916-cı ildə general Taunşend təslim olub. Onun Xəlil paşaya təklif etdiyi şəxsi qılıncı qəbul edilməyib.

Səngərlərdə iman

Qut müharibəsi Osmanlı imperiyasının say cəhətdən çox olması və ya müasir texnika ilə deyil, əzm, dözüm və imanla qazandığı qələbə idi.

Osmanlı ordusu ən yüksək komandirdən tutmuş səngərdəki əsgərlərə qədər inanc gücü ilə vuruşub. Dalbadal məğlubiyyətə baxmayaraq, onlar fəth üçün deyil, sağ qalmaq və miras üçün yenidən ayağa qalxmışdır.

"Hər sivilizasiya özünü qəhrəmanlarının hekayələri ilə qurur. Qut-ül Amarədəki qəhrəmanlarımız isə imtiyazlı insanlar deyildi, onlar Anadolunun, Suriyanın və İraqın övladları idilər. Onlar aclığa baxmayaraq sədaqəti azalmayan adsız Mehmetçiklər idi.

Bu, mənəviyyatı yenidən formalaşdıran bir müharibə idi. Xüsusilə müsəlman dünyası üçün bu, Osmanlının hələ bitmədiyini və mənəvi müqavimətin hələ də müharibədə yeri olduğunu göstərmişdir", -deyə Durmuş Akalın deyib.

Bu müharibə bir ruh irsidir

Daha geniş İraq cəbhəsi sonradan dağılacaq və 1917-ci ildə Bağdad ingilislərin əlinə keçəcək, lakin Qut müharibəsinin mirası hələ də yaşayır.

"Qut-ül Amarə müharibəsi qoca bir aslanın son nəriltisi idi. Osmanlı imperiyasının igid kimi döyüşdüyü son müqaviməti sayılırdı və hərb tarixinin ən cəsur epizodlarından biri kimi xatırlanmağa layiqdir”,- deyə Durmuş Akalın əlavə edib.

Memiş Okuyucu onu da deyib ki, Qutdakı əsl qələbə təkcə strateji deyil, həm də mədəni idi. Bizə xatırlatdı ki, bir millət yorğun, kasıb, hətta yaralı ola, amma yenə də nəhənglərin iradəsi ilə döyüşə bilər”.

Hər iki alim üçün Qut müharibəsi əhəmiyyətini davam etdirir.

Akalın “Xəritələrin yenidən cızıldığı, güclərin yüksəldiyi və azaldığı bir dövrdə biz ruhun nəyə nail ola biləcəyini unutmamalıyıq” deyib.

Şərəflə götürülmüş soyadlar

Qut-ül Amarədəki qələbə Osmanlı imperiyasının son böyük hərbi qələbələrindən biri kimi dayanır – Avropanın “xəstə adamı” adlanan bir imperiya sırf cəsarət, iman və strateji dahi ilə dünyanın ən güclü imperiyasına meydan oxuduğu bir an.

Komandirləri bu mirasın bir parçası olaraq təkcə yaddaşlarda deyil, adlarında da yer almışdır: Xəlil Paşaya 1934-cü il Soyad Qanunundan sonra Qutda (Kut) rəhbərlik etdiyi üçün Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən 'Kut' soyadı verilmişdir.

Eynilə, Əli İhsan Paşa o zaman Sabis döyüşündəki görkəmli rolunu şərəfləndirmək üçün Əli İhsan Sabis soyadını götürüb.

Bu adlar müharibənin odlarında formalışmış və təkcə vəzifəyə yüksəlmiş generalların deyil, onların rəhbərlik etdiyi qələbələrin də əbədiləşdirdiyi bir dövrün əbədi simvolu kimi xidmət edir.