Sudanda paramilitar Çevik Dəstək Qüvvələri və onların müttəfiqləri tərəfindən paralel hökumətin yaradılması dünyanın ən pis humanitar böhranı ilə onsuz da mübarizə aparan ölkə üçün qaranlıq perspektivlərə işarə edir.
Avqustun 31-də Sudanın Nyala şəhərində Cənubi Sudanın ayrılmasından bəri ölkənin ən dərin siyasi parçalanmasına səbəb olan münaqişənin dönüş nöqtəsi ola biləcək mərasim keçirildi.
Sürətli Dəstək Qüvvələrinin (RSF) lideri Məhəmməd Hamdan Daglo 2023-cü ilin aprelindən general Əbdülfəttah əl-Burhanın rəhbərlik etdiyi Sudan Silahlı Qüvvələrinə (SAF) qarşı müharibə aparan paramilitar qrupa rəhbərlik etdi. Həmin gün Daqlo paralel hökumətin başçısı kimi and içdi.
Milis lideri Əbdüləziz Adam əl-Hilu Daqlonun müavini kimi and içdi və 13 üzvdən ibarət prezidentlik şurası yeni Sudan Qurucu İttifaqının bəyanatına görə idarəetmə strukturunu tamamladı. Görünür, mərasimin vaxtı rəqib tərəfin fəaliyyətinə qarşı çıxmaq üçün qəsdən və diqqətlə planlaşdırılıb. Bir neçə gün əvvəl beynəlxalq səviyyədə tanınan Keçid Suverenlik Şurası əl-Burhanın rəhbərliyi altında vətəndaş müharibəsi başlayandan sonra Xartumda ilk Nazirlər Kabinetinin iclasını keçirdi.
İndi iki müxalif hökumət legitimlik iddiasında olduğu bir vaxtda ekspertlər Afrikanın üçüncü ən böyük ölkəsində qütbləşməni illərlə davam edən prosesin rəsmiləşdirilməsi kimi qiymətləndirirlər. Hərbçilərin idarə etdiyi Suverenlik Şurasının “Xəyalət hökumət” kimi adlandırdığı paralel administrasiyanın yaradılması da heç bir tərəfin qalib gələ bilməyəcəyi dalana dirənmiş müharibənin təsirlərini vurğulayır.
Afrika Birliyi və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı Sudanda paralel administrasiyanı ölkənin birliyinə və ərazi bütövlüyünə təhlükə kimi qiymətləndirərək rədd etdi.
Münaqişə ilə parçalanmış ölkə
RSF və müttəfiqləri bu ilin əvvəlində Xartum da daxil olmaqla, şimal, mərkəzi və şərq rayonlarının böyük bir hissəsini silahlı qüvvələrə təhvil verdikdən sonra qərbi Sudan üzərində nəzarəti gücləndirdilər.
Daglonun qüvvələri Liviya, Çad və Mərkəzi Afrika Respublikası sərhədlərini aşan qızıl ehtiyatları ilə zəngin olan Darfur bölgəsindəki beş əyalət paytaxtından biri istisna olmaqla hamısına nəzarət edir.
"Bir neçə gün əvvəl baş verənlər Sudanın tarixində dönüş nöqtəsidir" deyən analitik Elbəşir İdris Sudanı bölən 2011-ci ildəki referendumla narahatedici paralelliklər qurur.
Sudanın xarici işlər naziri Omar Məhəmməd Əhmed Siddig üsyançı rejimi dayanıqsız adlandıraraq, paramiliterların "öz məhvini hazırladığını" iddia etdi.
Siddig qeyd edib ki, ağır mülki itkilər və kütləvi köçkünlər səbəbindən yerli dəstəyin aşınması olub və yardım agentlikləri vəziyyəti dünyanın ən pis humanitar böhranı elan ediblər.
"Ölkənin birliyinə heç bir təhlükə yoxdur, lakin bu vəziyyət problemin həllinə təsir göstərə və gecikdirə bilər" deyən Siddiq üsyançıların fəaliyyət göstərən hökuməti idarə etmək üçün lazım olan inzibati imkanlara sahib olub-olmadığını soruşur.
“Heç bir rasional hökumətin Nyaladakı bu paralel hökuməti tanıya biləcəyini düşünmürəm”, -deyə Siddiq vurğulayıb.
Üstünlük üçün mübarizə
Münaqişə tərəfləri Sudan hökumətinin qanuni varisi olduqlarını iddia edərək Sudan katib quşundan (ordunu) simvol kimi istifadə edirlər.
İdrisin də "TRT Afrika"ya dediyi kimi bu vəziyyət bir zəiflətmə müharibəsi olduğunu qədər qardaş müharibəsinə də çevrilib:
"Əslində, onlar dalana dirəndiyi üçün kiçik ərazilər uğrunda mübarizə aparırlar".
Hərbi çıxılmaz vəziyyət bir ildən artıqdır ki, hərbiləşdirilmiş mühasirədə olan Əl Faşerdə daha çox görünür.
Yale Universitetinin Humanitar Tədqiqatlar Laboratoriyasından əldə edilən peyk görüntüləri göstərir ki, RSF şəhəri əhatə edən 31 km-dən çox torpaq maneələr inşa edərək, əhalisini tələyə salıb.
Döyüş meydanındakı dinamika onu göstərir ki, tərəflərdən heç biri axıra çatmır və getdikcə sərtləşən mövqelər mənalı danışıqları getdikcə çətinləşdirir.
Sudan ordusu Daglonun RSF ilə danışıqların ona legitimlik qazandıracağını iddia edərək, bunu diplomatik həll yollarına təsirli şəkildə mane olan qırmızı xətt kimi görür.
Fəlakət dərinləşir
Yeni münaqişələr yarandıqca, münaqişənin humanitar dəyəri artmaqda davam edir.
Birləşmiş Millətlər Təşkilatının məlumatlarına görə, müharibə on minlərlə insanın ölümünə və 14 milyondan çox insanın didərgin düşməsinə səbəb olub. Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi müharibə cinayətləri və insanlığa qarşı cinayətlərlə bağlı araşdırmalara başlayıb.
Təkcə Al Faşerdə təxminən 300.000 mülki insan qida, su, dərman və humanitar yardımdan məhrumdur. Ötən həftə sonu Darfurda baş verən torpaq sürüşməsi bir kəndi tamamilə torpaq altında qoyub, çoxlu sayda insan həlak olub.
Qərbi Sudanın bu bölgəsi vətəndaş müharibəsindən azad olsa da, zorakılıqdan qaçan yüz minlərlə insana ev sahibliyi edir.
Afrika Birliyinin "silahları susdurmaq və təcili humanitar yardımın sürətli və effektiv çatdırılmasını təmin etmək üçün birləşmək" çağırışı müharibənin köklü reallığı qarşısında boş səslənir.
Yardım agentlikləri qeyri-mümkün bir dilemma ilə qarşı-qarşıyadırlar. Sudanın bəzi hissələri amansız qarşıdurma səbəbindən tamamilə əlçatmazdır. Üsyançıların nəzarətində olan ərazilərdə humanitar təşkilatlar BMT-nin rədd etdiyi hökumətlə işləməyin çətinliklərini həll etməlidir.
İdris "Bu, indi suverenlik və insanlıq sınağıdır... Münaqişənin dinamikası səbəbindən yardım gətirmək çətinləşib. Birincisi, yerli hakimiyyət orqanlarından icazə almaq lazımdır. Biz insan həyatının ləyaqətini üstün tutmalıyıq” deyib.
Narahatedici tablo
Sudan təəssüf doğuran və çox tanış olan yol ayrıcında dayanır.
Analitiklər xəbərdarlıq edirlər ki, paralel hökumətlərin qurulması siyasi teatrdan daha çox şeydir. Əksinə, bu, döyüş meydanında yaranmış dalana dirənmiş bölünməni gücləndirmək riski daşıyır.
Beynəlxalq rəddedilmə üsyançı hökumət üçün diplomatik legitimlik təmin etməsə də, Sudanın daha çox sahədə həll yollarına ehtiyacı var.
Artıq sual Sudanın bölünməkdən qaçıb-qaça bilməyəcəyi deyil, bu bölünməni yenidən birləşdirə biləcək bir şeyin qalıb-qalmamasıdır.
