Mali, Burkina Faso en Niger slaan een eigen weg in na het verbreken van hun banden met ECOWAS, het regionale blok dat lange tijd centraal stond in het economische en veiligheidskader van West-Afrika. Hun vertrek markeert een duidelijke afwijzing van externe invloeden, waaronder die van hun voormalige koloniale heerser Frankrijk, en symboliseert een verschuiving naar meer zelfredzaamheid.

Aangedreven door een gedeelde ambitie om controle over hun eigen goud, olie en soevereiniteit terug te winnen, hebben de drie staten, geleid door militaire junta's, een reeks gedurfde en snelle veranderingen doorgevoerd.

Deze verschuiving werd gekenmerkt door een opeenvolging van militaire staatsgrepen in alle drie de landen sinds 2023, het uitzetten van Franse troepen, een toestroom van Russische troepen in de regio en uiteindelijk een formele terugtrekking uit ECOWAS op 29 januari 2025.

De leiders van deze landen stellen dat zij de soevereiniteit over hun grondgebied en hulpbronnen terugwinnen. Hun burgers voelen zich gesterkt door de anti-koloniale activiteiten en zien hierin een kans om hun cultuur, beslissingen en toekomst terug te claimen.

Door Frankrijk en ECOWAS af te wijzen, hebben de Sahelstaten ervoor gekozen hun onderlinge relatie te versterken. In september 2023 werd een defensiepact opgericht, de Alliantie van Sahelstaten (AES), die alle drie de landen verplicht wederzijdse hulp te bieden in geval van een aanval, vergelijkbaar met Artikel 5 van de NAVO.

“Het is een goed begin om hun krachten te harmoniseren en te concretiseren, maar ze hebben meer nodig dan dit,” zei Bakary Sambe, regionaal directeur van het Senegalese Timbuktu Instituut, tegen TRT World.

Bedreiging voor het grondgebied

De noodzaak van samenwerking is duidelijk. Verschillende terreurgroepen, sommige gelieerd aan Al Qaida en andere aan Daesh, zijn verwikkeld in een gewelddadige machtsstrijd in de regio. Dominante facties zijn onder andere Jama’at Nusrat al Islam wa al Muslimeen (JNIM), verbonden aan Al Qaida in de Islamitische Maghreb (AQIM), en Daesh’s Sahel Province (ISSP), voorheen bekend als Daesh in de Grote Sahara.

Deze groepen hebben hun aanvallen geïntensiveerd en terrein gewonnen. Volgens cijfers van de VN in december zijn in de afgelopen zes maanden minstens 3.470 mensen omgekomen en 2,6 miljoen mensen ontheemd in de drie staten. Geweld door terreur en opstanden neemt overal in Afrika toe, maar vooral in de Sahelregio, waar in 2024 meer dan de helft van het extremistische geweld op het continent plaatsvond.

Neem bijvoorbeeld het Barsologho-bloedbad in Burkina Faso in augustus 2024, waar burgers werden ingezet om loopgraven te graven tegen aanvallen van JNIM. Het Justice Collective for Barsologho, dat de families van de slachtoffers vertegenwoordigt, stelt dat dit hen blootstelde aan JNIM-strijders, die op motorfietsen naderden en honderden mensen doodschoten.

Bijna een maand later, in september, gebruikte een kleine groep JNIM-terroristen IED’s en zelfmoordvoertuigen om de internationale luchthaven Modibo Keita in Bamako, Mali, aan te vallen en een Al Qaida-vlag op het gebouw te hijsen.

Op dezelfde dag werd ook de nationale gendarmerieacademie in Bamako aangevallen. Het dodental is onduidelijk, maar internationale media schatten het tussen de 50 en 70. De aanvallen van 17 september tonen aan hoe de Sahel-legers worstelen met een gebrek aan mankracht en inlichtingen.

Buurland Mali leed in juli aanzienlijke verliezen in het noorden tijdens een driedaagse strijd in Tinzaouten, waar door Toeareg-geleide separatisten en andere terroristische groepen werd beweerd dat ze 84 Wagner-strijders en 47 Malinese soldaten hadden gedood. Andriy Yusov, een woordvoerder van de Oekraïense militaire inlichtingendienst GUR, werd door staatsmedia geciteerd met de opmerking: “De rebellen ontvingen alle nodige informatie die ze nodig hadden.”

Mali verbrak prompt de betrekkingen met Oekraïne. Sindsdien wordt Kiev ervan beschuldigd drones en steun te leveren aan Toeareg-rebellen in Mali, een beschuldiging die het ontkent.

Nieuwe speeltuin van macht

Ondertussen heeft de vermeende invloed van Oekraïne en Rusland in de Sahel een nieuwe realiteit voor de regio blootgelegd.

“Ik denk dat we, afgezien van al deze problemen tussen ECOWAS en AES, ook het risico kunnen zien dat onze regio… steeds meer de nieuwe speeltuin wordt binnen dit nieuwe grote spel tussen machten die op onze bodem concurreren,” zegt Sambe.

Ondanks deze uitdagingen heeft de AES interne samenwerking als prioriteit gesteld.

“Het is iets goeds voor de regio om hun strategieën te harmoniseren,” zei Sambe tegen TRT World. “Maar tegelijkertijd denk ik dat ze meer capaciteit nodig hebben, vooral als je weet dat alleen al Katiba Masina meer dan 8.000 strijders heeft.”

De Katiba Masina, verbonden met Ansar Dine, is een van de vele extremistische gewapende groepen die in Mali actief zijn.

Ovigwe Eguegu, beleidsanalist bij Development Reimagined, een internationaal ontwikkelingsadviesbureau, vertelde TRT World dat hoewel de Sahel-legers veerkracht tonen, ze aanzienlijke structurele problemen hebben.

“Dit zijn echt legers met diepe, diepe uitdagingen. En het vertelt ons over wapens plus competentie plus capaciteiten, maar die capaciteiten hebben sterke defensie- en militaire partnerschappen nodig om te worden opgebouwd. En die capaciteiten kosten tijd om op te bouwen, toch?” zei Eguegu tegen TRT World.

Hij vervolgde: “Nu, of ze zoveel tijd hebben, is een andere zaak, want we zien al dat zelfs de terroristische groepen in de regio dag na dag worden versterkt en in staat zijn zeer verpletterende aanvallen uit te voeren.”

Complex probleem

De Sahel kampt ook met etnische Toeareg- of Fulani-separatisten, die zich soms aansluiten bij radicale terreurgroepen.

Wat is dan het antwoord op een complex probleem, gevormd door decennia van mishandeling van etnische groepen, een sluimerende extremistische opstand en het falen van verschillende civiele regeringen om deze zonder hulp van buitenaf te bestrijden?

Voor de militaire leiders van Mali, Burkina Faso en Niger ligt het antwoord in verbeterde veiligheidscoördinatie. De AES is van plan een gezamenlijke strijdmacht van 5.000 man in te zetten in het AES-gebied, uitgerust met eigen luchtmiddelen, apparatuur en inlichtingenbronnen.

De landen hebben ook hun burgerlijke strijdkrachten versterkt door jongeren te rekruteren.

“Het omvormen van jongeren in vechtleeftijd tot soldaten vereist veel training en middelen. Burkina Faso heeft hierin aanzienlijke vooruitgang geboekt door zijn vrijwilligerskorps en jongeren te mobiliseren,” zei Eguegu.

De junta's hebben ook verschillende gewapende groepen die aan de staat zijn verbonden gesteund om te helpen bij de strijd tegen deze gewapende groepen.

De drie landen hebben zich ook elders gericht, weg van het Westen en hun regionale buren, voor hulp. Ze hebben Russische troepen van het Africa Corps gerekruteerd, de groep onder leiding van Moskou die de operaties van Rusland in Afrika overnam na de ineenstorting van Wagner.

Ondersteund door deze versterking van mankracht zijn de leveringen van Turkse Bayraktar-TB2- en Akinci-drones, samen met Chinese commerciële drones. Mali heeft ook overeenkomsten gesloten met het Chinese bedrijf Norinco voor de levering van militaire uitrusting, training en technologieoverdracht.

Maar zal het werken?

De haalbaarheid van de alliantie

Het vertrek uit ECOWAS – dat sancties heeft opgelegd aan de drie landen – heeft de staten in een blinde vlek achtergelaten, vooral op het gebied van inlichtingenuitwisseling met buurlanden.

“Deze drie landen waren altijd afhankelijk van steun van omliggende landen, met name kustlanden, bij het volgen van wapenstromen en financiële stromen. Die inlichtingenuitwisseling was een belangrijk onderdeel, naast de gevechten en kinetische aspecten van de veiligheidscoördinatie,” zegt Ovigwe.

Analisten zeggen dat ze te abrupt zijn vertrokken in plaats van strategisch, waardoor hun economieën en legers met een dunne buffer achterbleven. Experts waarschuwen dat het vertrek uit ECOWAS de veiligheid in de regio niet per se zal verbeteren, gezien de toestroom van Russische troepen.

“Als ze zichzelf blijven isoleren binnen de AES, betekent dit dat er een enorme Russische aanwezigheid is in het midden van het ECOWAS-gebied. En wat we moeten weten, is dat we geen volledige veiligheid kunnen hebben als er onveiligheid is binnen dat gebied,” zei Bakary.

Bovendien sijpelen deze opstanden door naar de kustlanden van West-Afrika, zoals Benin en Ivoorkust, een regio die in 2024 meer dan 500 extremistische incidenten binnen 50 km van hun grenzen heeft meegemaakt.

“We hebben nog nooit een situatie gehad waarin we een echt risico zien op confrontaties tussen landen, conflicten tussen staten, zoals nu, met de escalatie in de retoriek tussen Ivoorkust en Burkina Faso, tussen Niger en Benin,” vertelde Bakary aan TRT World.

Uiteindelijk zal geduld nodig zijn om te zien of de nieuwe gezamenlijke troepenmacht, de wapens en de rekrutering van jongeren de opmars van terreurgroepen en milities kunnen tegenhouden.