Qıtay tışqı eşlär ministrlığı süzçese yış telgä alğan: “Ägär AQŞ suğış teläsä – yä tamğaxanä  tarifları, yä säwdä suğışı, yäki başqa ısullar belän – bez axırğa qädär suğışırğa äzer” digän belderüne niçek bäyälärgä?

Küp kenä keşe monı, kim digändä Qıtay yağında, süzle kiyerenkelekneñ artuı dip bäyäläde.  Ayıruça bu belderüneñ Qıtay tışqı eşlär ministrlığınnan turıdan-turı yasaluı häm räsmi sośial media akkauntları aşa dön’yağa taraluı iğ’tibarnı cälep itte.

Bu – saqlanu ministrlığı, Global Times yäisä “Büre diplomatlar” dip tanılğan keşelärdän yış işetelä torğan ğadäti süzlär tügel.  

Tagın da iğ’tibarnı cälep itkän närsä – soñğı berniçä ayda Qıtaynıñ räsmi belderüläre häm däwlät mediasındağı xäbärlärneñ AQŞqa qarata küpçelek oçraqta çiklängän buluı ide. Qıtay Donal’d Trampnıñ nindi yünäleştä baraçağın kötkändä, anıñ cawap qaytaru śiklına tartıludan tıyıldı.

Läkin xäzer, AQŞnıñ Qıtayğa qarşı könnän-kön agressivraq totış kürsätüe bilgele bulğaç, bu turıdan -turı  belderü – kimendä süz däräcäsendä – “perçatkalarnı salu” digän mäğ’nägä turı kilä.

Pekin AQŞ belän turıdan-turı bäreleşkä äzerlänü noqtasına kilep citteme? Ägär AQŞnıñ Ukrainadan çigenüe, axır çiktä Vaşingtonnıñ böten iğ’tibarın Qıtayğa yünältüenä kiterä ala ikän – häm qayber fiker iyäläre bu yul qotılğısız dip sanıy ikän – ul çaqta xäzer Pekinnıñ üz poziśyiäsen açıq räweştä bilgele itü waqıtı citkän. Xätta AQŞ üzen qotırtqan oçraqta, Qıtay suğışqa äzer buluın açıq belderergä dä mömkin.

Berençe yaqtan bu totış – Qıtaynıñ yaña ğasırda dön’ya säxnäsenä köçle aktyer bularaq kire qaytuı häm küp qotıplı dön’yanıñ formalaşuında aktiv rol’ uynawı xaqındağı däğ’wası belän turı kilä.

İkençe yaqtan, Tramp Rusiya belän mönäsäbätlärdä saq bulunıñ ähämiyäten berniçä tapqır iskärtte häm bu mönäsäbät naçar idarä itelgändä Öçençe bötendön’ya suğış qurqınıçı tudıra aluın assızıqladı.

Bu wazğiyät’ Trampnıñ Djo Baydennıñ Rusiyägä qarşı alıp barğan suğışın çişü tırışlığı belän yaña mäğ’nä ala. AQŞ räsmiläre Rusiyäneñ ciñeläçäge häm anıñ iq’tisadınıñ cimereläçäge turında wäğ’dälär birde. Läkin bügenge real’ wäzğıyät’ şunı kürsätä: AQŞ ilbaşı  berektäşlären yäisä Ukrainanı da söyläşü östälenä utırtmıyça, Rusiya belän kileşügä ireşergä mömkin.

Monnan Qıtay öçen çığarılğan näticä açıq:

• Ägär Tramp, Rusiya belän kiñ qırlı suğış başlaw ixtimalınnan tartınsa;

• Ägär Rusiya NATOğa, Ukrainğa, Awrupağa häm AQŞqa qarşı torıp, iq’tisadı cimergeç höcümnärgä qaramastan ayaqta qala alğan bulsa;

• Ul çaqta Rusiyädän tağın da köçleräk iq’tisadi häm xärbi quätkä iyä bulğan Qıtay kiregä adım yasamasqa tiyeş.

Ägär Tramp citäkçelege, Qıtaynıñ qatğıylığın sınap qrarğa teli ikän, aña cawap itep tağın da köçleräk torırğa tiyeş.

Uzğan yıl Pekinda Trampnıñ ikençe ilbaşı çorınıñ Qıtay öçen faydalı buluı xaqında urtaq fiker bar ide. Älbättä Ukrainadağı konfliktnı çişü Vaşingtonnıñ Qıtayğa iğ’tibarın arttırır dip borçıluçılar bar ide. Läkin AQŞnıñ bu konfliktnı Qıtynıñ Awrupa belän mönäsäbätlären bozu öçen qullanuı da äytelä ala.

İkençe yaqtan Bayden citäkçelege Qıtaynı çolğap alu strategiyäsen äkrenäytmiçä däwam itte häm bu strategiya 2023 yılğa kilgändä suğış qurqınıçın xätär däräcägä citkerde. Läkin şul uq waqıtta, AQŞnıñ Ukrainadağı maqsatlarına ireşä almawı da kön kebek açıq kürenä başladı.

2023 yıl AQŞnıñ ber qotıplı dön’ya tärtiben yañadan urnaştıru tırışlıqlarınıñ strategik uñışsızlıqqa oçrawın kürsätkän yıl buldı. Moña qarşı, Qıtay iq’tisadı totrıqlılıqqa ireşte häm AQŞnıñ texnologiya blokadasınıñ näticäsez bulaçağın kürsätkän möhim iniśiativalar yasaldı.

Näticädä Bayden doktrinası uñışsız buldı. Trampnıñ qabat qaytuı AQŞqa strategik üzgärtü forsatın tudıra ala. Ämma Qıtay Trampnıñ êlekkege ilbaşı çorınnan da täêsirsez bulaçağına ışana.  Anıñ xalıqara yaqlawnı berläşterä aluı awır bulaçaq, berektäşläre belän yaña krizislar tudıraçaq häm AQŞ êçendä tağın da nığraq qotıplaşuğa säbäp bulaçaq dip farazlana. Şulay uq, berençe ilbaşı çorındağı kebek, näticädä Qıtay belän säwdä kileşüenä ireşü ixtimalı yuğarı bulıp tora.

Säbäbe şunda: säwdä suğışı näticädä amerikalılarğa da zur zıyan kiterä. İrtäme soñmı, Trampnıñ Kongresstağı berlektäşläre saylawçılar taläp itkän iq’tisadi ciñellek häm totrıqlılıqnı qänäğat’länderergä mäcbür bulaçaq.

Ägär Cömhüriyätçelr Kongressnı yuğaltsa, Trampnıñ ikençe çorı uñışsız êksperiment bularaq telgä alınırğa mömkin häm Qıtayda populyar bulğan “Altın ätäç” imidjı qabat kön tärtibenä kilergä mömkin.

Tramp älegä niyäten tulısınça açıq itep kürsätmäde, ämma Pekin AQŞnıñ ber ük waqıtta öç ixtimal strategik yünäleşne sınawın küzätä:

1.  Qıtaydan tulısınça ayırılıp, çolğap alu strategiyäsen köçäytep dollarğa qarşı iq’tisadi suğışqa işek açarğa mömkin bulğan agressiv tarqatu säyäsäte alıp barırrğa mömkin. Bu isä AQŞ iq’tisadınıñ dollarğa bäyle zäğıyf’ strukturasın isäpkä alğanda, turdan -turı  xärbi bäreleşkä êtärgeç birergä mömkin.

2.  AQŞ täêsir dairäsen taraytıp, Könbatış yarımşarında yaña Monro doktrinasın qabul itä ala. Geografik östenleklären faydalanıp, Kanada häm Grenlandiya kebek töbäklärgä yünälep, ayıruça klimat üzgäreşe qısalarında Global’ Tön’yaqnıñ strategik ähämiyäten arttıra ala. Bu oçraqta, Qıtay häm Rusiyäneñ Urta Aziyädäge balansnıı niçek saqlayaçağı ayırım soraw bulıp qala.

3.  Trampnıñ Qıtaydan iñ zur taşlamalar alunı maqsat itep quyğan zur satulaşu strategiyäse alıp barıp dollarnı AQŞ iq’isadın häm Amerika qıytğasındağı strategik mänfäğat’lären saqlarğa teläw ixtimalı.  Moña cawap itep,  Qıtaynıñ AQŞqa investiśiya kertüen häm citeşterüne yünältüne täş’wiq’ itä ala.  Bu ixtimal Pekin öçen qızıqlı bulsa da, Awrupa öçen borçu tudıra torğan sśenariy häm ägär bu tormışqa aşsa, Kongress ara saylawlardan alda formalaşırğa tieyş.

Qıtay barlıq bu ixtimallarnı bäyäläde häm härbersenä strategik planı bar. Ämma Pekin Trampnıñ qotqılarına birelmäwdä nıq torırğa tırışa. Çönki Tramp işetergä telämägän soñğı süz – Rusiyädän dä köçleräk ber däwlätneñ suğışqa äzer buluı turındağı süz.

Häm Qıtay – Kanada da tügel, Meksika da tügel, Panama da tügel, Kolumbiya da tügel –basım belän taşlama yasarğa riza bulaçaq il tügel.