Xiriirkan wuxuu xidido qoto dheer ku leeyahay taariikhda labada dal, isagoo soo bilowday qarniyo ka hor, xilligii boqortooyadii Cismaaniyiinta. Balse, taariikhda dhabta ah ee cusboonaysiintan waxaa bilaabay booqashadii taariikhiga ahayd ee Madaxweynaha Turkiga, Recep Tayyip Erdoğan, uu ku yimid Muqdisho 19-kii August 2011, xilli uu ahaa Ra’iisul Wasaare.

Booqashadaas waxay ahayd mid aad u qiimo badan oo aan horay loo arag. Waxay timid xilli aad u adag oo ay Soomaaliya la daala dhacaysay abaaro ba’an iyo saameyntii dagaalladii sokeeye, iyadoo dunida inteeda badan ay dayacday. Erdoğan wuxuu noqday hoggaamiyihii ugu horreeyay ee aan Afrikaan ahayn oo booqda Soomaaliya muddo labaatan sano ah.

Tallaabadaas geesinimada lahayd waxay ahayd mid u muuqatay mid aan macquul ahayn, maadaama uu la socday wafdi ka kooban 200 oo qof, oo ay ku jireen qoyskiisa, wasiirro, iyo ganacsato. Erdoğan wuxuu is garab taagay shacabka Soomaaliyeed xilligoodii ugu adkaa, fariintiisuna waxay ahayd mid fudud balse xooggan: Soomaaliya ma ahan waddan cidlo looga tagay. Fariintaas ilaa maantadan la joogo waxay siddaa qiimo weyn.

Fanaankii weynaa ee Soomaaliyeed, Axmed Naaji Sacad, oo dhawaan ku geeriyooday London isagoo 84 jir ah, ayaa sameeyay hees gaar ah oo uu ugu talagalay Turkiga iyo Madaxweyne Erdoğan.

Fanaanka ayaa ugu mahadcelinayay booqashadii taariikhiga ahayd ee uu Madaxweynaha Turkigu ku yimid Muqdisho, xilli ay Soomaaliya la daala dhacaysay abaar ba’an. Heesta oo ahayd mahadcelin dareen leh, ayaa kelmadeheeda waxaa ka mid ahaa: “Madaxweyne Erdoğan, waan ku mahadcelineynaa. Dowladda Turkiga iyo shacabkeeda taariikh lama ilaawaan ah ayay noo reebeen. Waxay noo keeneen gargaar bani’aadamnimo, weligeenna ma ilaawi doonno wanaaggaas aan la ilaawi karin.”

Taageerada Turkiga oo Saameyn Weyn Reebtay

Laba maalin ka hor safarkaas taariikhiga ah, Turkiga wuxuu shir degdeg ah isugu yeeray waddamada Islaamka ee Ururka Iskaashiga Islaamka (OIC) magaalada Istanbul. Kulankaas waxaa loogu baaqay in la mideeyo dadaallada caalamiga ah ee wax looga qabanayo abaaraha Geeska Afrika. Isla markiiba, waxaa la uruuriyey in ka badan $105 milyan oo doollar oo gargaar ah, taas oo sababtay in Turkiga uu billaabo hawlgalkiisii ugu ballaarnaa ee bani’aadamnimo ee ka baxsan dalkiisa. Cunto iyo dawooyin ayaa si toos ah u gaaray dadkii abaartu saamaysay.

Bishii Nofeembar 2011, Turkiga wuxuu dunida tusaale kale u noqday isagoo dib u furay safaaraddiisii Muqdisho, taas oo ka dhigtay dalkii ugu horreeyay ee aan Afrikaan ahayn ee sidaas sameeya. Soomaaliya waxay horey safaaraddeeda ugu furtay Ankara 2008, waxaana la magacaabay safiir cusub 2012, taasoo sii xoojisay xiriirka diblomaasiyadeed.

Sannadkii 2012-kii, Turkish Airlines waxay dib u xiriirisay Soomaaliya iyo adduunka intiisa kale, kadib in ka badan 20 sano oo ay ku jirtey go’doon dhanka duulimaadyada caalamiga ah. Duullimaadyadii tooska ahaa ee u dhexeeyay Muqdisho iyo Istanbul ayaa dib u bilowday. Dadaallada Turkiga ayaa sabab u noqday soo nooleynta garoonka diyaaradaha iyo dekedda Muqdisho.

Iskaashiga oo La Ballaariyey

Xiriirka labada dal wuxuu ku sii socday horumar degdeg ah, iyadoo la qabtay shirweynihii ugu horreeyay ee ganacsiga ee Soomaaliya iyo Turkiga. Sidoo kale, ganacsiga labada dal u dhexeeya oo ahaa $8.5 milyan oo doollar ayaa gaaray ku dhowaad $400 milyan, sida ay sheegayaan xogaha rasmiga ah.

Madaxweyne Erdoğan wuxuu mar kale dib ugu soo laabtay Soomaaliya sannadihii 2015 iyo 2016. Waxa uu xariga ka jaray dhismihii ugu weynaa ee safaarad Turkigu leeyahay ee adduunka, isagoo xoojiyay xiriirka laba geesoodka ah.

Turkiga wuxuu sidoo kale door muhiim ah ka qaatay dadaallada Soomaaliya ee ku aaddan sugidda nabadda iyo xasiloonida, gaar ahaan la dagaallanka argagixisada, isagoo aasaasay Akadeemiyadda Militariga ee TURKSOM. Akadeemiyadaas waxay tababartay kumanaan askari oo Soomaali ah tan iyo markii la furay 2017-kii.

Sannadka 2024, markabka cilmi-baarista shidaalka ee Turkiga ee Oruç Reis, ayaa Soomaaliya ka bilaabay baaritaan shidaal iyo gaas, taas oo noqonaysa mashruucii ugu horreeyay ee maraakiibta Turkiga ay dibadda ka fuliyaan.

Soomaaliya waxay ku dhowdahay inay taariikh qorto oo ay dayaxa timaaddo. Taageerada Turkiga, waxay noqon doontaa dalkii ugu horreeyay ee Afrikaan ah ee dayax-gacmeed ka rido dhulkiisa dabayaaqada 2025, iyadoo loo marayo mashruuc xarun hawada sare ee laga dhisayo Muqdisho.

Dhinaca kale, dadaalladii dhexdhexaadinta ee Turkiga waxay nabad ka dhex abuureen Soomaaliya iyo Itoobiya, iyagoo gaaray heshiis nabadeed oo loo yaqaanno ‘Ankara Declaration’.

Waxbarashada sidoo kale waa qayb kale oo xiriirkan uu saameyn weyn ku yeeshay, iyadoo kumanaan arday Soomaali ah ay wax ka bartaan jaamacadaha Turkiga iyagoo qeybtood helay deeqo waxbarasho oo buuxa.

Dhanka caafimaadka, Turkiga wuxuu fuliyay mashaariic badan, oo ay ka mid yihiin Isbitaalka Recep Tayyip Erdoğan, oo ah xarun casri ah oo ku taalla Muqdisho, taas oo u adeegta dadka Soomaaliyeed iyo bukaannada ka kala yimid Bariga Afrika.

Hay’ado badan oo Turki ah, oo ay ka mid yihiin TİKA, AFAD, Maarif Foundation, iyo Bisha Cas ee Turkiga, ayaa garab istaagay bulshada Soomaaliyeed, iyagoo fuliyay mashaariic bani’aadamnimo iyo kuwo horumarineed oo qiimahoodu ka badan yahay hal bilyan oo doollar, sida ay sheegtay dowladda Turkiga.