1947nçe yılda Jammuda qanlı yılğalar aqqanda qırıslıq dulqını töbäkneñ demografiyäsen yañadan şäkelländerde. 500 meñnän kübräk möselman küpläp üterelde häm tağın da kübräge küçerelde. Şuşı uq çorda Fälästindäge borınğı zäytün baqçaları da 1948 Nakbase belän ayırılu xikäyälären yaza başladı.
İke geografiyä — Käşmir häm Fälästin — sörgen häm qarşılıq kürsätüneñ daimi urınnarına äylände. Bu ike töbäk küçerelü, baş tartu, demografik injenerlıq häm xoquqıy beterü kebek urtaq yazmış belän ber-bersenä bäylände.
2025nçe yılnıñ 7nçe may könne Hindstan Paqıstan idaräsendäge Käşmir belän bergä Paqıstannıñ öç töbägenä raketa höcümen oyıştırdı. Bu höcümnär Paqıstannıñ Pahalgamdağı turist cinayätläre belän bäyle buluı turındağı raslanmağan gäyepläwlärdän soñ yasaldı häm töbäktä xäl itelmägän Käşmir mäs’äläseneñ ike ilne tulı masştablı suğışqa niçek kiterüen tağın ber qat kürsätte. Hindstan häm Paqıstan şuşı cirlär arqasında moña qädär öç zur suğış ütkärde.
Kilep urnaşuçılarnıñ qırıslığı
70 yıldan artıq waqıttan soñ kilep urnaşuçı-kolonizator mexanizmı bu yulı xoquqnıñ pärdälängän tele belän däwam itä. Hindstan 2019nçı yılnıñ 5nçe avgust könne 370 mäddäne ğämäldän çığarıp, Jammu häm Käşmirneñ çiklängän üzidaräçelegen beterde häm xoquqlarnı saqlaw urınına alarnı çişüne maqsat itep alğan xoquqi struktura ğämälgä kertelde.
2025nçe yılnıñ aprel ayında oppoziśiya liderlarınıñ sorawına cawap bularaq Jammu häm Keşmir kerem departamentı barı tik ike yıl êçendä genä 84 meñnän kübräk toraq dokumentınıñ Käşmirle bulmawçılarğa birelüen açıqladı. Bu keşelär moña qädär töbäktä yäşämi ide. Ayıruça däwlät watandaşlarınıñ monnan arı Jammu häm Käşmir töp qanunındağı monnan aldağı bilgeläwgä kürä daimi yäşäwçeläre bularaq qabul itelmäwe belderelde.
Jammu häm Käşmir töp qanunına (Konstituśiyäsenä) kürä, Hindstan watandaşı ike şart astında iske vilayätneñ daimi yäşäwçese bularaq qabul itelä ide: 1954nçe yılnıñ 14nçe mayında 1nçe sıynıf yäki 2nçe sıynıf däwlät watandaşı buluı, vilayättä küçmäs milek satıp aluı häm şuşı waqıtqa qädär kim digändä 10 yıl buyı ştatta daimi bularaq yäşägän buluı yäki soñınnan Paqıstan bulğan töbäklärgä küçkän, läkin vilayät qanun çığaru mäclese qabul itkän qanun qısalarında kire qaytqan buluı.
Bu barı tik idari reforma ğına tügel, bu xoquq suğışı, kilep urnaşuçını strukturalaştıru, demografiyäne yañadan şäkelländerü häm cirle möstäqillekne yuq itü öçen êçke xoquqnıñ strategik qullanıluı.
Bu plan İzrailneñ yaw astındağı Fälästindä ozaq waqıttan birle qullanğan xoquqi ısullarnı qabatlıy, cir mäydannarın konfiskaśiyäläwne legalläşterü, kilep urnaşuçılarnıñ xoquqların kiñäytü häm idarä küreneşe astında cirle saqçılarnı beterü. Okkupaśiya häm suverenlıq kebek säyäsi sorawlarnı byurokratik dokumentlaştıru häm küçerü barışlarına äyländerü.
Däwlät watandaşlarınnan kilep urnaşuçılarğa
Jammu häm Käşmir kilep urnaşu dokumentın birü qağidäläre 2020nçe yılda Hindstannıñ COVID-19 karantinı waqıtında tanıtıldı häm yaraqlılıq kriteriyläre töbäktä uqığan, yäşägän yäki xezmät itkän keşelärne dä kertep yañadan bilgelände. Xalıq sälamätlegeneñ aşığıç wazğiyäte sıltawı belän bu kiñäyü töbäktän çittän kilüçelär öçen xoquqi çeltärne tawışsız ğına kiñäytte. Bihar vilayätennän ber hind idari xezmätlär xezmätkäre şuşı dokumentlardan bersen alğan täwge keşelärdän berse buldı, bu häm simvolik häm dä strategik adım ide.
Bu xoquqi manevr İzrailneñ yaw astındağı Könçığış Qodüstäge säyäsätlären çağıldıra. İzrail Watandaşlıq qanunınıñ ütäleşen tormışqa aşırğan häm 1925nçe yılğı Fälästin Watandaşlıq boyırığın ğämäldän çığarğan ide. Yäşäw röxsätläreneñ beterelüe, diskriminaśion röxsät sistemaları häm watandaşlıq qanunnarınıñ manipulyaśiyäse kilep urnaşuçılarnın östenlegen nığıtqan ide.
Bu taktikalar BMO Xalıqara mäxkämäse tarafınnan küp tapqır gäyeplände häm Dürtençe Jeneva kileşüen bozdı. Fäqät bolar tärtipsezleklär tügel, kolonizator kilep urnaşuçılarnıñ uyın kitabında urın alğan xoquqi şablonnar.
Hindstan häm İzrail arasındağı ideologik häm taktik ahäñneñ Baş ministr Narendra Modi häm Baş ministr Benjamin Netanyahu arasındağı cılı şäxsi mönäsäbätlär belän nığıtıluı da oçraqtı tügel. Bu liderlar barı tik duslıqnı qına tügel, ber ük waqıtta östenlekle säyäsi modelne, sanlı küzätçelekne häm cirle xalıqlar östendäge militarizaśiyälängän kontrolne urtaqlaşa.
Näq İzrail kebek Hindstan da xalıqara xoquq normalarına häm tikşerügä açıqtan-açıq bitaraf qaldı. İzrail kolonial kilep urnaşu kiñäyüen AQŞnıñ veto köçe häm iskärmäçelekneñ artına yäşertkän bulsa, Hindstan üseş alğan iqtisadi yoğıntısın häm geopolitik urtaqlıqların global tänqitläwlärne basu öçen qoralğa äyländerde. Här ike däwlät dä suverenlıqnı cawaplılıq itep tügel, qağılmawçanlıq qoralı bularaq qullana häm xalıqara humanitar xoquq belän BMO qararların sistemalı räweştä bozu oçraqların millätçe säbäplär belän qaplıy.
Möstäqillekne xisap birä aluçanlıqtan izolyaśiyäläw bularaq yañadan bilgeläp, xalıqara xoquqnıñ töp täqdimen kire qağalar: cirle häm yaw astındağı xalıqlarnıñ xoquqları basıp aluçı köçlärneñ ambiśiyälärenä bäyle tügel.
Köndälek tormışnı militarizaśiyäläw
Läkşn qanunnar üzläre genä keşelärne yawlap ala almıy, qurqu belän ütälüe zarur. 370nçe mäddäneñ ğämäldän çığarıluınnan soñ Käşmir güyä demokratiyädä xäzergä çaqlı başqarılğan iñ ozaq êlemtäne beterügä duçar buldı. İnternet özelüe, media tıyuları häm xäräkät çikläwläre ictimaği tormışnı paraliçladı.
Qarşılıq kürsätüneñ bäyäse militarizaśiyägä qarşı ğisyan belän cinayät torışına äyländerelde. Oppoziśionerlar ğädättä xökemgä tartılmıyça, Qanunsız êşçänlekne totqarlaw qanunı kebek repressiv zakonnar qısalarında törmägä utırtıldı. Advokadlar, jurnalistlar, säyäsi liderlar, xätta matämdä bulğan ğailälär küzätü astına alındı, qulğa alındı yäki tawışsız qaldırıldı.
Käşmirdä grajdan mileklär konfiskaśiyälände yäki tartıp alındı, cirlär basıp alındı häm oppoziyädä buluda gäyeplänüçelärneñ yortları cäzasız räweştä cimerelde. Cenazalar tıyıldı, sośial mediadan äytelgännär cinayät xälenä äylände häm däwlät xezmätkärläre ğädättä gäyepläw yasalmıyça wazıyfasınnan alındı.
Bu idarä itü tügel, qanunnar belän normalläşterelgän üzenä kürä kümäk räweştä cäzalaw bularaq qarşı ğisyan säyäsäte.
Kolonial kilep urnaşu küreneşe astında
Käşmirdä bulıp uzğan xällär êçke säyäsät üzgäreşe yäki iminlek reforması tügel, BMO tarafınnan tanılğan kileşmäwçänlekneñ demografik çişeleşkä äyländerelüe. Bu milli integraśiya häm xoquqi üseş ritorikası belän yäşerelgän kolonial kilep urnaşu.
Xalıqara xoquqqa kürä, qanunsızlıq kürenep tora. Dürtençe Jeneva kileşüe yaw köçeneñ tınıç xalıqnı yaw astındağı cirlärgä küçerelüen tıya. BMO İminlek Şurası qararları, bigräk tä 47 nomerlı qarar, Käşmirneñ bäxäsle statusın raslıy häm üzbilgelänü xoquqı öçen plebisśit çaqıruın yasıy.
Hindstannıñ ğämälläre barı tik şuşı yöklämälärne bozu ğına tügel, ber ük waqıtta xalıqara xoquqnıñ, legitimlıqnı manipulyaśiyäläp, östenlekne nığıtuçı rejimnarnı tıyu mäs’äläsendäge struktural köteklekne dä bilgele itä.
Xoquq suğışı mı, ğädellekne?
Biredä xoquq tarafsız tügel. Kilep urnaşuçı belän cirle arasındağı sızıqnı tonıqlaştıru häm "Käşmirle däwlät watandaşı" kategoriyäsen tulısınça beterü öçen qullanıla. Qayçandır bar bulunı yazğan xoquq xäzer inde yuq bulunı yaza. Bu gäwdälärne ütermäwçe, ämma säyäsi üzençälekne yuqqa çığaruçı yuğalu xoquqı.
Bolar barı tik xoquqi bozular ğına tügel, xätergä, kilep çığışqa häm cirle üzañğa qarşı epistemik höcümnär. Hindstanda bu üzgäreş byurokratik alğarış bularaq qotlana. Läkin käşmirlelär öçen bu barı tik taktikalarda ğına tügel, xoquqi mantıyqta da İzrail yawın çağıldıruçı kilep urnaşuçı-kolonial üzgärtep qoru mäğnäsenä turı kilä.
Soraw bu ğämällärneñ legitim bulıp-bulmawına tügel, xoquq leksikasın osta itep qullanğan däwlätlärne tıya alaçaqmı, yuqmı ikänlegendä yata. Yuğisä zakonlılıq barı tik xakimiyät östenlege öçen qoral ğınamı?
Anti-kolonialist fiker iyäse Frantz Fanonnıñ kisätkäne kebek, kilep urnaşuçı qanunnarnı niçek yazırğa ikänlegen belä. Mileksez qaldırılğannar isä tarixnı sörgendä yazırğa mäcbür bula. Käşmirdä — Fälästindä häm xoquq qırıslığı xökem sörgän başqa säxnälärdä bulğanı kebek — dönya kolonizatorlarnıñ cirle xalıqlarnı üz cirlärennän küçerü, mileksezläşterü häm yuq itü öçen zakonlılıqnı niçek itep qullanuın yäşäw dokumentı belän tağın ber qat soraw astına alırğa tiyeş.
